Οι έννοιες της ηγεμονίας και αντι-ηγεμονίας του Αντόνιο Γκράμσι

Οι έννοιες της ηγεμονίας και αντι-ηγεμονίας του Αντόνιο Γκράμσι μας βοηθούν από πολλές απόψεις. Για τον Γκράμσι, οι σχέσεις εξουσίας είναι πολυδιάστατες. Υπάρχουν οι σφαίρες των παραγωγικών δομών (έλεγχος των μέσων παραγωγής) και των κυρίαρχων ιδεών για το πώς η κοινωνία λειτουργεί, πώς θα πρέπει να λειτουργεί και πώς είναι σε θέση να λειτουργεί. Υπό τη διοίκηση ανθρώπων, οργανισμών και κρατών σε θέσεις εξουσίας, ο συνδυασμός αυτών των σφαιρών δημιουργεί μια ηγεμονική τάξη πάνω στις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις. Η ηγεμονική τάξη, ωστόσο, δεν μπορεί να επιβληθεί καθολικά. Στην ουσία είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ αυτών που αποτελούν το ιστορικό μπλοκ εξουσίας και των κοινωνικών δρώντων σε κατώτερες ή υποδεέστερες θέσεις.

Η έννοια της ηγεμονίας είναι ένα σημαντικό εργαλείο για την ανάλυση κοινωνικών κινημάτων για πολλούς λόγους. Ένας σημαντικός λόγος είναι ότι δεν καθιστά προνομιακή κάποια συγκεκριμένη μορφή ή διάσταση της εξουσίας και δεν θεωρεί δεδομένο πως ο σκοπός των κοινωνικών κινημάτων είναι να καταστρέψουν την εξουσία. Αντίθετα, το πλαίσιο αυτό αποδέχεται την ύπαρξη των σχέσεων εξουσίας σε κάθε περίπτωση, και θεωρεί ότι ο σκοπός των κοινωνικών κινημάτων είναι η, κατά κάποιο τρόπο, μεταβολή των δομών τους. Με άλλα λόγια, τα κοινωνικά κινήματα αγωνίζονται για την επίτευξη σε ένα  βαθμό μιας αντι-ηγεμονικής τάξης. Έτσι, η ανάλυση των κοινωνικών κινημάτων δεν πρέπει να επικεντρώνεται μόνο στις σχετικές υλικές θέσεις του καταπιεστή και των καταπιεσμένων και τις αμφισβητήσεις αυτή την τάξη πραγμάτων αλλά θα πρέπει να κατευθύνεται η προσοχή προς την ιδεολογία και τους συμβολισμούς που χρησιμοποιούνται από κάθε πλευρά για να δικαιολογούνται συγκεκριμένες πραγματικότητες. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθ’ όσον ότι η δύναμη των αντι-ηγεμονιακών απαντήσεων στο κυρίαρχο σύστημα εξαρτάται από τις μεταβαλλόμενες υλικές πραγματικότητες και από  τις συμβολικές και γνωστικές πτυχές τους. 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση αυτής της έννοιας που κάνει ο Γκράμσι στην ανάλυση του για το πώς οι υλικές πραγματικότητες, ιδεολογίες και θεσμοί του κυρίαρχου συστήματος διαποτίζουν την καθημερινή ζωή σε τέτοιο βαθμό ώστε γίνονται αποδεκτές ως «κοινή λογική» και περιορίζουν τις ιδέες και τη δράση των αντιπολιτευτικών κινημάτων. Ένα κεντρικό ερώτημα για τον Γκράμσι είναι το πώς αυτό έλαβε χώρα στο πλαίσιο του κινήματος των εργοστασιακών συμβούλιων των αρχών του εικοστού αιώνα, που αντιπροσώπευε αρχικά μία από τις πιο ριζοσπαστικές απόπειρες ελέγχου από τους εργάτες της βιομηχανίας στην ιταλική ιστορία, αλλά κατέληξε σε αποτυχία λόγω τόσο των εσωτερικών όσο και των εξωτερικών πιέσεων.


Συνεχίζεται....


Θανάσης Τσακίρης