ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ (1974-1997) 2ο μέρος

Το 1981, λοιπόν, ξεκίνησε η δύσκολη ενηλικίωση του ΠΑ.ΣΟ.Κ και συνάμα η παράξενη εξοικείωσή του με έναν κάπως διαφορετικό πολιτικό λόγο, αυτόν της οικολογίας. Η προϊστορία του ΠΑ.ΣΟ.Κ. από το 1974 ως το 1981 έχει σημαδευτεί από την ταχεία μετατροπή του από ένα κόμμα ριζοσπαστικής διαμαρτυρίας σε κόμμα εξουσίας [1] . Ο πολιτικός του λόγος ενσωμάτωνε στα ρητορικά του σχήματα τις έννοιες-κλειδιά της παραδοσιακής αλλά και της ανανεωτικής αριστεράς. Η ιδρυτική του διακήρυξη, το πολιτικό πρόγραμμά του μιλούσαν για τον εκδημοκρατισμό του κράτους, την κατάργηση των αντικομμουνιστικών νόμων, την επιστροφή των πολιτικών προσφύγων, την αποκατάσταση και διεύρυνση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών και, πάνω απ’ όλα, την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη με κατεύθυνση το σοσιαλισμό. Επειδή το στελεχικό του δυναμικό προερχόταν από την παλιά κεντροαριστερά της δεκαετίας του ‘60 αλλά και από τα νεολαιίστικα και αντιδικτατορικά κινήματα της αριστεράς μπήκε στο πολιτικό προσκήνιο μετά τη μεταπολίτευση πολύ πιο δυναμικά από την παραδοσιακή (ΚΚΕ) και την ανανεωτική αριστερά (ΚΚΕ εσωτ. - ΕΔΑ). Η διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη 1974 έθετε στα πλαίσια του αγώνα για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό ως επί μέρους στόχους για το «σήμερα ορατό μέλλον (...) [Μ]ια οικιστική και πολεοδομική πολιτική που να εξασφαλίζει πολιτισμένη κατοικία σε κάθε Ελληνική οικογένεια (...) [Τ]ην προστασία του περιβάλλοντος, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε συνδυασμό με την αξιοποίηση των εθνικών λαϊκών παραδόσεων και τη συμμετοχή όλου του Λαού στην πολιτική εξέλιξη (...) [Η] θεμελίωση μιας κοινωνίας χωρίς αλλοτρίωση και γραφειοκρατία, θα πραγματοποιηθούν με τη συνεχή λαϊκή επαγρύπνηση, έλεγχο και κινητοποίηση»[2].

           Στη διάρκεια της συζήτησης επί των προγραμματικών δηλώσεων της πρώτης αμιγούς κυβέρνησης της Ν.Δ. το Δεκέμβριο του 1974 μόνο ο Α. Παπανδρέου εκ μέρους του ΠΑ.ΣΟ.Κ. και ο Γ. Μαύρος εκ μέρους του κόμματος «Ένωσις Κέντρου - Νέες Δυνάμεις» που ήταν στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης μίλησαν, έστω και έμμεσα, για περιβαλλοντικά προβλήματα. Ο Γεώργιος Μαύρος, που το 1981 συστρατεύθηκε με τον Α. Παπανδρέου για να «πέσει το κράτος της δεξιάς», είπε στην αγόρευσή του ότι «η ενίσχυσις των επαρχιακών κέντρων είναι ανάγκη εθνική (...) να γίνουν κέντρα οικονομικά, πολιτικά και τέρμα εις αυτόν τον πληθυσμιακόν άξονα Αθηνών - Θεσσαλονίκης, ο οποίος μετά από εικοσαετίαν θα μας δίδη την εξής εικόνα : η χώρα θα έχη δυο πόλεις υδροκεφάλους, η κάθε μια από αυτές θα έχη επτά έως οκτώ εκατομμύρια κατοίκους και θα έχη ερημωθεί η ύπαιθρος» [3]. Ο πρόεδρος του ΠΑ.ΣΟ.Κ. στη δική του ομιλία έθεσε ουσιαστικότερα θέματα προς συζήτηση από τον πρόεδρο της Ε.Κ. - Ν.Δ. στο βαθμό που έθεσε θέμα ρήξης με την εξάρτηση της χώρας από τα κέντρα του ιμπεριαλισμού, υποστήριξε το αίτημα περί κλεισίματος των Αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα, υποσχέθηκε ότι το ΠΑ.ΣΟ.Κ. θα αγωνιστεί για αυξήσεις μισθών, στήριξη του αγροτικού εισοδήματος και για ουσιαστική και όχι μεταπρατική εκβιομηχάνιση της χώρας. Κατήγγειλε την εκμετάλλευση των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας από τα ξένα και ντόπια μονοπώλια κάνοντας έτσι μια πρώτη έμμεση αναφορά σε μια συνέπεια της "στρεβλής ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού". Ζητά να ανατραπεί η πορεία της "ψευτοανάπτυξης" των μονοπωλίων και των πολυ-εθνικών επιχειρήσεων. Τέλος επισημαίνει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των υπέρ ξενοδόχων ευνοιών των δικτατορικών κυβερνήσεων[4] : «[με] την ευκαιρία των εκλογών όλοι είχομεν την ευκαιρίαν να ίδωμεν τα γιαπιά του τουρισμού που έχουν γεμίσει την Ελλάδα (...) ας το καταλάβουμε κάποτε : έχουμε την ευθύνη να προστατεύσουμε τον τόπο και την περιουσία του».

           Το ΠΑ.ΣΟ.Κ. οργανωτικά δεν έχει στη φάση αυτή να προτείνει, εκτός από την πρώτη έκκληση μετά την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος για αυτοοργάνωση του κινήματος, κάποια καινούργια οργανωτική δομή που να λαμβάνει υπόψη του τις νέες ανάγκες που γεννώνται με την εκκόλαψη των νέων κοινωνικών κινημάτων, και ιδιαίτερα του οικολογικού,  που θέτουν νέες οργανωτικές αντιλήψεις στο προσκήνιο του πολιτικού διαλόγου. Οι μαζικοί οικολογικοί αγώνες που ξέσπασαν στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στις εκλογικές αναμετρήσεις δίχασαν τις τοπικές οργανώσεις του ΠΑΣΟΚ αλλά δεν επέφεραν σημαντικές μεταβολές στο συνολικότερο πολιτικό και οργανωτικό πλαίσιο δράσης του [5]. Η όξυνση της οικονομικής κρίσης και η ένταση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων μαζί με την πτώση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης υποβαθμίζουν το ζήτημα του περιβάλλοντος σε ζήτημα ενασχόλησης ολίγων διανοουμένων του περίγυρου του ΠΑΣΟΚ.   Ο Ανδρέας Παπανδρέου ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης το Νοέμβριο του 1977 δεν θα αναφερθεί στο ζήτημα του περιβάλλοντος παρά μόνο στην ανάπτυξη και στην αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος. Μια κοινωνία που ακόμη δεν έχει επουλώσει τις πληγές της μακρόχρονης οικονομικής "καθυστέρησής της", της εσωτερικής κι εξωτερικής μετανάστευσης και δεν έχει ακόμη καταχωνιάσει βαθιά στο υποσυνείδητό της τις οικονομικές κρίσεις, τις περιπέτειες των πολέμων και των προσπαθειών ανασυγκρότησης, δεν αλλάζει προτεραιότητες σε βάρος της οικονομικής μεγέθυνσης και του αντίστοιχου καταναλωτικού προτύπου. Το ανερχόμενο πλέον ΠΑΣΟΚ θα εκφράσει αυτές τις αγωνίες και στο λόγο του Α. Παπανδρέου θα βρει την αντανάκλασή της.  Μόνον ο βουλευτής του κινήματος Ιωάννης Κουτσοχέρας θα αναφερθεί στην Ακρόπολη και τα άλλα μνημεία της Αθήνας που κινδυνεύουν από τη μόλυνση του περιβάλλοντος και από το βιομηχανικό κλοιό που περιβάλλει την πόλη, ρωτώντας την κυβέρνηση γιατί δεν προτείνει τη μεταφορά των εργοστασίων από την πρωτεύουσα «γιατί εάν και εφ’ όσον συνεχιστεί αυτή η κατάσταση και τα μνημεία μας καταστρέφονται αλλά και η υγεία των κατοίκων διατρέχει μέγιστο κίνδυνο. Και στο σημείο αυτό προτείνω να συσταθεί μια Διακομματική Επιτροπή για να ασχοληθεί γενικότερα με το θέμα της ρύπανση του περιβάλλοντος και το θέμα της διάσωσης της Ακρόπολης και των μνημείων» [6]. Ο Γ. Μαύρος από την άλλη παροπλίζεται πολιτικά σε μια συρρικνωμένη Ε.ΔΗ.Κ (μετεξέλιξη της Ε.Κ.-Ν.Δ.), η οποία υπό τον νέο αρχηγό της Ιωάννη Ζίγδη θα οδηγηθεί στις εκλογές του 1981 στο διασυρμό και στην εξαφάνιση από το πολιτικό προσκήνιο. Και οι δυο γηραιοί πολιτικοί θα πλαισιώσουν μαζί με τους εναπομείναντες πολιτικούς του φίλους τους συνδυασμούς του ΠΑ.ΣΟ.Κ. σε μια γενικότερη αντιδεξιά πολιτική παρέμβαση [7]. Γι’ αυτό θα δούμε στο πλαίσιο αυτό τη θέση και του κ. Ζίγδη στη συζήτηση του Δεκεμβρίου 1977, ο οποίος ασκεί κριτική και στα πεπραγμένα αλλά και στις προγραμματικές βλέψεις του Υ.Χ.Ο.Π. : «Έχουμε ένα ανάπηρο υπουργείο. Το υπουργείο Δημοσίων Έργων είναι ανάπηρο. Του αναθέσαμε έργα δισεκατομμυρίων, που ούτε να μελετήσει, ούτε να επιβλέψει τη  εκτέλεσή τους μπορεί (...) [Α]λλά υπάρχει και ένα θέμα τεράστιο που με καταπλήσσει γιατί ούτε καν  το αναφέρει η κυβέρνηση. Είναι το θέμα της καταστροφής του περιβάλλοντος. Κύριοι, η τεχνολογία στα χέρια του κεφαλαιοκρατισμού δημιουργεί σήμερα κινδύνους για τη διατήρηση της ζωής στον πλανήτη, για την επιβίωση του ανθρώπου πάνω στην επιφάνεια της γης» [8]. Ο κ. Ζίγδης εκπλήσσει τον αναγνώστη των πρακτικών γιατί δείχνει ότι είναι ο μόνος από τους βουλευτές του μη παραδοσιακού αριστερού πολιτικού χώρου που αναδεικνύει δυο βασικά ζητήματα : την καπιταλιστική χρήση κι εκμετάλλευση της τεχνολογίας και την έννοια της αρμονικότητας της φύσης και του ανθρώπου στο γήινο οικοσύστημα, δεκατρία έτη πριν από την πρώτη επίσημη εμφάνιση του πολιτικού λόγου της οικολογίας στο Ελληνικό κοινοβούλιο. Ταυτόχρονα υποδεικνύει και τους βασικούς πολιτικούς υπεύθυνους για τα προβλήματα της Αθήνας, γιατί εκτός από το μεταπολεμικό σύστημα εξουσίας και οικονομίας κατονομάζει τους διαδοχικούς υπουργούς Οικισμού και Δημοσίων Έργων, δηλαδή τον Κων. Δοξιάδη και τον Κων. Καραμανλή που τους κατηγορεί με τα εξής λόγια : «Το να αφήνεις να αναπτύσσεται μια συγκέντρωση ανθρώπων μέσα σ’ ένα τόσο περιορισμένο χώρο, χωρίς να προβλέπεις υπονόμους, χωρίς να προβλέπεις θέση για τ’ αυτοκίνητα, χωρίς να προβλέπεις στοές, είναι εγκληματικό. Δημιουργείς παγίδες, όπου τα καυσαέρια και οι αναθυμιάσεις καθιστούν τη ζωή του ανθρώπου πραγματικά αδύνατη».

---

[1] Για την πορεία του ΠΑΣΟΚ από την ίδρυσή του ως τη νίκη του 1981 βλ. Σπουρδαλάκης Μ., (1988), Δομή, εσωκομματικές κρίσεις και συγκέντρωση εξουσίας,  Αθήνα: Εξάντας. 

Κούλογλου Στ., (1986), Στα ίχνη του τρίτου δρόμου ΠΑΣΟΚ 1974-1986, Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας. 

Δημητράς Π.,(1991),Πολιτικός Περίγυρος, Κόμματα και Εκλογές στην Ελλάδα, Αθηνα: Εκδ. Λύχνος.  Lyrintzis Christos, (1982), «The Rise of PASOK : The Greek Elections of 1981» in West European Politics, July 1982, σ.σ. 322-327.

[2] Απόσπασμα από την ιδρυτική διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη 1974, σελ. 7-8.

[3] Ο κ. Μαύρος διεκδικεί τον τίτλο του πρώτου εν βουλή περιβαλλοντολόγου αλλά όχι και ακριβόλογου προφήτη. Φαίνεται ότι μπέρδεψε την οδό Εγνατίας με τη ... Μάντισον Άβενιου και τη Σοφοκλέους με τη Γουώλ Στρητ. Βλ. Πρακτικά Βουλής, Α1, σελ. 23 και περί Μάντισον Άβενιου, Α1, σελ. 21.

[4] Στο ίδιο, σελ. 26.

[5] Βλ. Ορφανίδης Χ. (1987), οεπ, σ.σ. 74-81.

[6] Βλ. Πρακτικά Βουλής, Β1, σελ. 52

[7] Ο Γεώργιος Μαύρος δημιούργησε τη βραχύβια Παράταξη Κέντρου (ΠΑΡ.ΚΕ) και συστρατεύτηκε στα ψηφοδέλτια της "αλλαγής" το 1981 και ο Γεώργιος Ζίγδης ακολούθησε με την Ε.ΔΗ.Κ. τον ίδιο δρόμο το 1985.

[8] Βλ. Πρακτικά Βουλής, Β1, σελ. 18. Τα πλάγια δικά μου (Θ.Τ.) 

Συνεχίζεται...

Θανάσης Τσακίρης