Κοινωνική διαστρωμάτωση 2 (του Θανάση Τσακίρη)

Ο Μαρξ και οι κοινωνικές τάξεις.

 

• Κατά τον Καρλ Μαρξ οι κοινωνικές τάξεις βασίζονται στην οικονομία και ορίζονται στη βάση της κατοχής των μέσων παραγωγής. Άρα οι κοινωνικές τάξεις έχουν μια ισχυρή οικονομική βάση.
• Οι σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων είναι ανταγωνιστικές και συγκρουσιακές. Καθώς σε κάθε τρόπο παραγωγής υπάρχει η εκάστοτε άρχουσα τάξη που εγκυμονεί την ανταγωνίστριά της, έτσι η αστική τάξη και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής γεννά την κοινωνική τάξη που την θα ανατρέψει, δηλαδή του εργατικού προλεταριάτου που δεν κατέχει μέσα παραγωγής παρά μόνο την εργατική του δύναμη, δηλαδή την ετοιμότητά του να μπει ως μισθωτός στην παραγωγική διαδικασία. Έτσι, η αστική τάξη ωθεί το προλεταριάτο στην εξέγερση και ανοίγει το δρόμο για το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό.
• Η προέλευση των τάξεων. Οι κοινωνικές τάξεις προέκυψαν όταν άρχισε η επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων πέρα από το όριο της παραγωγής για την επιβίωση και άρχισε να παράγεται και να συσσωρεύεται κοινωνικό-οικονομικό πλεόνασμα, όταν επεκτάθηκε και βάθυνε ο καταμερισμός της εργασίας πέρα από τα όρια της οικογένειας και όταν καθιερώθηκε η ατομική κυριότητα στα μέσα της παραγωγής και ιδιοκτησίας.

• Εποχές ή ιστορικά στάδια των τάξεων.

1. Πρωτόγονος κομμουνισμός
2. Ασιατικός τρόπος παραγωγής (κυριαρχία κρατικών ελίτ )
3. Αρχαία κοινωνία (δουλεία)
4. Φεουδαρχία (δουλοπάροικοι)
5. Σύγχρονος καπιταλισμός (μισθωτή εργασία)

·       Δομή και δράση. Ο Μαρξ δεν ήταν οπαδός του «οικονομικού ντετερμινισμού. Αντιθέτως, όλες οι έννοιες που συνεισέφερε στην κοινωνιολογική ανάλυση εμπεριέχουν το στοιχείο της δράσης: εξέγερση της εργατικής τάξης, δημιουργία εργατικής ταξικής συνείδησης, εμφάνιση και ανάδειξη πολιτικών και ιδεολογικών παραγόντων. Υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ της πραγματικής κατάστασης των ατόμων και των ιδεών που διαμορφώνουν γι’ αυτήν (π.χ. ο Μαρξ ήταν πεπεισμένος ότι το σύγχρονο εργοστασιακό σύστημα ευνοούσε την αύξηση της συνείδησης της εργατική τάξης).

·       Διχοτομική άποψη ή ενδιάμεσα στρώματα. Ο Μαρξ μιλώντας για την σύγχρονή του Βρετανία αντιμετώπισε τον καπιταλισμό της εποχής του από την άποψη της σύγκρουσης των δύο κύριων τάξεων, δηλαδή της αστικής τάξης και της εργατική τάξης. Θεωρούσε ότι οι μικροί καταστηματάρχες-έμποροι και άλλα μεσαία στρώματα θα χάνονταν λόγω του ανταγωνισμού από τα μονοπώλια και τα ολιγοπώλια των μεγάλων μετοχικών επιχειρήσεων. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν αποσπάσματα σε μεταγενέστερα έργα του που δείχνουν ότι αναγνώριζε μια πιθανή επέκταση ενδιαμέσων στρωμάτων που θα βασίζονταν στη γνώση και τις τεχνικές δεξιότητες.

   

Κριτικές που ασκήθηκαν στο έργο του Μαρξ

i) Ταξική πόλωση.

• Η κοινωνία δεν πρόκειται να καταρρεύσει ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης των δύο μεγάλων τάξεων. Καθίσταται ολοένα και πιο σύνθετη και περίπλοκη, ειδικά με την άνοδο των μεσαίων στρωμάτων.
• Η συγκέντρωση του κεφαλαίου δεν λαμβάνει χώρα, αντίθετα αναπτύσσονται μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Διαχέεται η ιδιωτική ιδιοκτησία (παραγωγικοί και μη παραγωγικοί τομείς).
• Αυξάνεται το βιοτικό επίπεδο, ειδικά της εργατικής τάξης και δεν επέρχεται καμία οικονομική πτώχευση.
• Απέτυχε η ανάπτυξη του σοσιαλισμού μέσω ταξικών συγκρούσεων στα αναπτυγμένα στάδια του καπιταλισμού.

ii) Μη ταξικές βάσεις ανισότητας(εθνικισμός, εθνότητα, κοινωνικό φύλο)

·                Εθνικισμός. Ο Μαρξισμός αντιμετωπίζει πρόβλημα με τις εξής μορφές.

 Η έμφαση στο έθνος αδυνατίζει την έμφαση στην τάξη και την ταξική συνείδηση. Η εθνική ταυτότητα υπερκαλύπτει την ταξική ταυτότητα. Η εθνική συνείδηση συγκρούεται με την ταξική. Ο εθνικισμός είναι ισχυρή πολιτική δύναμη, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, συνδέεται με τη λογική του συμφέροντος του «έθνους κράτους», με αποτέλεσμα πολλές φορές να εκτρέπεται σε πολεμικές συγκρούσεις μεγάλης ή διεθνικής εμβέλειας (Α΄ και Β΄ Παγκόσμιοι Πόλεμοι). Τα θρησκευτικά και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα θολώνουν ακόμη περισσότερο την εικόνα που φιλοτεχνεί η ταξική ανάλυση. Οι μαρξιστές του μεσοπολέμου δεν ήταν σε αντιληφθούν την ουσιαστική έκφραση και έκταση του εθνικισμού ως έκφρασης του μιλιταριστικού κρατισμού του ναζισμού και του φασισμού που προέκυψαν με το τέλος του Α΄ Π.Π. έχοντας απλώς αναλύσει τις ιδεολογίες αυτό διπλό πρίσμα του ιμπεριαλισμού και του τριτοκοσμικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος.

Θανάσης Τσακίρης

Προηγούμενο:
http://tsakthan.blogspot.gr/2017/12/1.html 

Κοινωνική διαστρωμάτωση 1 (του Θανάση Τσακίρη)

Κοινωνική διαστρωμάτωση είναι «κάθε ιεραρχική διάταξη των κοινωνικών ομάδων ή στρωμάτων σε μια κοινωνία». Η κοινωνία κατηγοριοποιεί τα μέλη της σε βαθμίδες με διάφορα κριτήρια όπως το εισόδημα, τον πλούτο, το  φύλο, τη φυλή, τη μόρφωση, τη δύναμη/εξουσία κ.α.   
Οι βασικές μορφές κοινωνικής διαστρωμάτωσης είναι οι ακόλουθες:
1. Το σύστημα της δουλείας
2. Το σύστημα των καστών (π.χ. Ινδία)
3. Το σύστημα των νομοκατεστημένων τάξεων (τσιφλικάδες, λόρδοι, ιερείς, ιππότες)
4. Το σύστημα των κοινωνικών τάξεων (κοινωνική αναρρίχηση)
5. Το σύστημα των ομάδων κύρους (status groups)
Τα όρια είναι πιο σαφή μεταξύ των κοινωνικών τάξεων παρά μεταξύ των ομάδων κύρους.

   
Συναίνεση όσον αφορά τα Γενικά Χαρακτηριστικά της Διαστρωμάτωσης
1) Διάκριση μεταξύ Φυσικών και Κοινωνικών Ανισοτήτων.                                     
         Η διαστρωμάτωση βασίζεται σε κοινωνικές και όχι φυσικές ανισότητες. Είναι ανθρώπινη επινόηση/κατασκευή. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν δυνατότητες αλλαγής. Επομένως, οι ανισότητες σε σχέση με το εισόδημα και την ιδιοκτησία δεν στηρίζονται σε φυσικές ικανότητες. Η διαστρωμάτωση των ικανοτήτων και οι κοινωνικές ανισότητες είναι δύο διαφορετικά πράγματα.
Η τάξη αποτελεί αντικείμενο ανάλυσης για τους κοινωνιολόγους, τους πολιτικούς επιστήμονες, τους ανθρωπολόγους και τους κοινωνικούς ιστορικούς. Ωστόσο, δεν υπάρχει συναίνεση σχετικά με τον ορισμό της "τάξης", και ο όρος έχει ένα ευρύ φάσμα ενίοτε αντιφατικών εννοιών. Στην κοινή γλώσσα, ο όρος "κοινωνική τάξη" είναι συνήθως συνώνυμος με την "κοινωνικοοικονομική τάξη", που ορίζεται ως "άνθρωποι που έχουν το ίδιο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό, πολιτικό ή εκπαιδευτικό καθεστώς", π.χ. "μια αναδυόμενη επαγγελματική τάξη" . Ωστόσο, οι ακαδημαϊκοί διαχωρίζουν την κοινωνική τάξη και την κοινωνικοοικονομική κατάσταση. H πρώτη αναφέρεται στο σχετικά σταθερό κοινωνικοπολιτιστικό υπόβαθρο και η τελευταία αναφέρεται στην τρέχουσα κοινωνική και οικονομική κατάσταση του ατόμου και συνεπώς είναι πιο μεταβαλλόμενη με την πάροδο του χρόνου
2) Τα διακριτά χαρακτηριστικά των τάξεων είναι τα εξής:
• Είναι σαφώς πιο οικονομικού χαρακτήρα από τις κάστες και τις estates (οι τελευταίες είναι πολύ πιο θρησκευτικού χαρακτήρα)
• Τα όρια των τάξεων είναι λιγότερο σταθερά σε σχέση με τα όρια των καστών και των τσιφλικιών  Κάτι τέτοιο ισχύει περισσότερο για τις μεσαίες τάξεις και λιγότερο για την αστική και την εργατική τάξη.
• Οι τάξεις είναι λιγότερο σταθερές σε σχέση με τις κάστες και τα τσιφλίκια. Υπάρχει εντονότερη κινητικότητα στα συστήματα των τάξεων παρά σε αυτά των καστών και των φέουδων. Παρ’ όλο που γεννιέται κανείς σε μία κοινωνική τάξη είναι δυνατό να ξεφύγει από την «ταξική του μοίρα» και, να κινηθεί ανοδικά στην κοινωνική κλίμακα, όπως ο Billy Eliot στην ομώνυμη ταινία που του δόθηκε η ευκαιρία να μην ακολουθήσει τον πατέρα του και τον αδελφό του και να μείνει οριστικά ανθρακωρύχος, κάτι που συνεχιζόταν από γενιά σε γενιά στην κοινότητά του.
• Η διάκριση των συστημάτων διαστρωμάτωσης  γίνεται ανάλογα με τη δυσκολία μετακίνησης των κοινωνικών υποκειμένων μεταξύ των στρωμάτων της κοινωνίας. Αυτή η μετακίνηση μπορεί διπλής κατεύθυνσης. Οι άνθρωποι μπορεί να μετακινούνται  ανοδικά ή καθοδικά, ή οριζόντια, στην οποία τα άτομα καταλαμβάνουν μια διαφορετική κοινωνική θέση ίδιου κύρους με την προηγούμενη που κατείχαν. Έτσι, μεγάλες ομάδες ανθρώπων να υποστούν μετακίνηση προς τα κάτω (ανεργία/φτώχεια) ως αποτέλεσμα πολιτικών οικονομικής  λιτότητας.  Η μετακίνηση αυτή πραγματοποιείται με διαφορετικό βαθμό δυσκολίας στα κλειστά και τα ανοιχτά κοινωνικά συστήματα.


Συνεχίζεται...


Θανάσης Τσακίρης

1000 βιβλία που πρέπει να διαβάσετε πριν πεθάνετε. Νο 7."Εργασία, εκπαίδευση και κοινωνικές τάξεις: Το ιστορικό-θεωρητικό πλαίσιο" του Θανάση Αλεξίου

Θανάσης Αλεξίου, (2002) Εργασία, εκπαίδευση και κοινωνικές τάξεις: Το ιστορικό-θεωρητικό πλαίσιο, Εκδόσεις Παπαζήζη, Αθήνα.

Ο καθηγητής κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Θανάσης Αλεξίου στο βιβλίο αυτό αναφέρεται στο (αιώνιο) πρόβλημα του ντετερμινιστικού τρόπου προσέγγισης των αλλαγών που λαμβάνουν χώρα στην εργασία και στην κοινωνία. Αυτή η προσέγγιση είναι χαρακτηριστική ορισμένων, κυρίαρχων σήμερα, θεωριών, όπως ο «μεταβιομηχανισμός, ο «μεταφορντισμός» η «μετανεωτερικότητα» και άλλες θεωρίες περί «μετά». Ο Θ. Αλεξίου θεωρεί ότι αυτές οι θεωρίες δεν κατορθώνουν να εντοπίσουν τις δομικές διαμορφώσεις που προκάλεσαν και προκαλούν ακόμη τις αλλαγές αυτές και απομονώνουν τις αιτίες από τις συνέπειες. Ως αποτέλεσμα εμφανίζονται και διαιωνίζονται εννοιολογικά χάσματα και ασυνέχειες.

Ο συγγραφέας επανέφερε στο προσκήνιο του δημόσιου διαλόγου την θεωρία περί αντικειμενικής υπόστασης των τάξεων και αφού την επεξεργάστηκε κριτικά, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η «απαξίωση της εργατικής δύναμης (ανεργία, υποαπασχόλησης κλπ) ή η κοινωνική έκπτωση του υποκείμενου φορέα της εργατικής δύναμης (φτώχεια, περιθωριοποίηση) αποτελεί γι’ αυτά τα τμήματα του πληθυσμού κοινό ενδεχόμενο, το οποίο δύναται να ενσκήψει ανά πάσα στιγμή.» Εν τούτοις, «όλα αυτά τα κοινά στοιχεία που προσιδιάζουν στη σημερινή εργατική τάξη, αποτελούσαν και θα αποτελούν διαχρονικά δομικά χαρακτηριστικά, με διαφοροποιήσεις στη μορφή (μορφή εργασίας ή απασχόλησης) μιας κοινωνικής τάξης, η οποία συγκροτείται γύρω από έναν τρόπο εργασίας που οργανώνεται καπιταλιστικά. Δεν είναι, επομένως, ούτε η υποκειμενική αντίληψη του ατόμου ούτε οι πολιτισμικές συμπεριφορές ούτε το επίπεδο μισθών αλλά ούτε και οι συνθήκες και οι μορφές εργασίας το κριτήριο ένταξης των ατόμων στη μία ή στην άλλη κοινωνική τάξη. Είναι, όμως, οι αντικειμενικές συνθήκες που προσδιορίζονται από τη μορφή αξιοποίησης του κεφαλαίου και από τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής.»

Η εργασία του Θ. Αλεξίου κινείται σε δύο επίπεδα. Από τη μια σ’ ένα ιστορικό-θεωρητικό επίπεδο που αποσαφηνίζει τις έννοιες με τις οποίες προσεγγίζει την εργασία, την εκπαίδευση και τη δόμηση των  κοινωνικών τάξεων, και από την άλλη σ’ ένα κοινωνιολογικό επίπεδο, συνδέει τις έννοιες αυτές με τον προσδιορισμό διεργασιών και αλλαγών στην εργασία και στην παραγωγή, που διαμορφώνουν την κοινωνική δομή (συρρίκνωση της βιομηχανικής εργατικής τάξης, συνεχής εμφάνιση νέων μεσαίων στρωμάτων) και αντανακλώνται στην υπερδομή (εκπαιδευτική πολιτική, τρόποι ζωής, μορφές δράσης κ.ο.κ.).

Καλή Ανάγνωση

Θανάσης Τσακίρης

Κοινωνία και εργασία: Ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων

Ανδρέας Ν. Λύτρας, 2000, Κοινωνία και Εργασία: Ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση, σελίδες 395

"Ο σύγχρονος κόσμος βιώνει τη μετάβαση από τον καπιταλισμό στον καπιταλισμό". Μερικά χρόνια πριν, θα αντιμετωπίζαμε αυτήν τη φράση του συγγραφέα ως σύντομο ανέκδοτο σαν κι εκείνα που κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα στις χώρες του "υπαρκτού σοσιαλισμού". Κι όμως, είναι η σύγχρονη πραγματικότητα. Θα μου πείτε ότι η πραγματικότητα δεν είναι ενιαία για όλους και ότι οι μετέχοντες σε κάθε κοινωνική τάξη ή μερίδα τάξης τη βιώνουν με διαφορετικό τρόπο. Θα συμφωνούσα μαζί σας ότι στο τέλος της μεταβατικής αυτής περιόδου, για την ύπαρξη της οποίας συμφωνούμε όλοι, κάποιοι θα έχουν κερδίσει και κάποιοι θα έχουν χάσει. Όμως, με βάση τα δεδομένα που προκύπτουν τόσο από την ιστορική πορεία των κοινωνιών, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όσο και από την ανάλυση των σημερινών κοινωνικών συσχετισμών δύναμης, κερδισμένος φαίνεται ότι βγαίνει ο κόσμος του κεφαλαίου και χαμένος ο κόσμος της μισθωτής εργασίας. Η μεταβατική περίοδος αφορά την πορεία από το κοινωνικό κράτος πρόνοιας, που ήταν προϊόν κυρίως των μεταπολεμικών κοινωνικών συσχετισμών και των μεθόδων οργάνωσης των παραγωγικών δυνάμεων στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, στο νεοφιλελεύθερο κράτος, που οργανώνει την οικονομία και την κοινωνία σύμφωνα με τους κανόνες της "ελεύθερης καπιταλιστικής αγοράς".
Με τα λόγια του συγγραφέα: "Η εργασία αναδιαρθρώνεται και η κοινωνία αλλάζει. Ένας νέος καπιταλιστικός καταμερισμός οδηγεί στην ήττα της εργασίας. Οι κερδισμένοι της συσσώρευσης καθηλώνουν, μέσα από τη νέα εργασιακή οργάνωση, σε συνθήκη κατακερματισμού τους εργαζόμενους και τους εμποδίζουν να γίνουν τάξη με κοινωνική δυναμική. Μια διαφορετική πραγματικότητα είναι εφικτή. Μια νέα μορφή είναι δυνατή και ικανή να δημιουργήσει ιστορική κίνηση. Η δυνατότητα υπάρχει με παρεμβάσεις στο πολιτικό πεδίο. Η συλλογικότητα αυτή μπορεί να απαιτήσει καίριες λύσεις που αφορούν τον πυρήνα της νομιμότητας. Η πρόταση η οποία διατυπώνεται έχει τα χαρακτηριστικά της ουτοπίας. Η διαπραγμάτευση αυτή, όμως, αντιλαμβάνεται την ουτοπία ως την απαραίτητη και γι' αυτό επόμενη πραγματικότητα". Ίσως στα λόγια του συγγραφέα να διατυπώνεται μια ευχή και αυτό είναι κάτι που δεν θα περίμενε κανείς από ένα επιστημονικό σύγγραμμα με τη στενή έννοια του όρου. Το θέμα, όμως, που μας ενδιαφέρει ως αναγνώστες είναι ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμά του ότι η ουτοπία δεν είναι απλώς απαραίτητη αλλά και εφικτή ως η επόμενη πραγματικότητα.
Εξετάζεται η δυνατότητα διαμόρφωσης μιας συλλογικότητας νέου τύπου για την προβολή ως ενιαίου πόλου της τεράστιας πλειονότητας του πληθυσμού που προσδιορίζεται κοινωνικά από την εργασία. Η πολιτική γίνεται αντιληπτή ως το "προνομιακό πεδίο συλλογικής έκφρασης και αυτόνομης παρέμβασης της πλειοψηφίας των κυριαρχούμενων κοινωνικών ομάδων" και ο ενιαίος πόλος πρέπει ταυτόχρονα να εκφράσει τη "γενική σημασία της κοινωνικής ανασφάλειας και να προβάλει λύσεις" -αντίβαρα στον οικονομικό ορθολογισμό και τις κοινωνικές συνέπειές του- και "να επιδιώξει την ενσωμάτωσή τους στο σκληρό πυρήνα της νομιμότητας". Γι' αυτό και σήμερα, "όσο η οδύνη είναι χαρακτηριστική του ολέθρου, άλλο τόσο οι ωδίνες είναι η ένδειξη της δημιουργικής ορμής της Ιστορίας".
Χρειάζεται, θα πρόσθετα, να αναζητηθεί και η "μαμή της Ιστορίας".

Θανάσης ΤΣΑΚΙΡΗΣ