O
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
Ο Διαφωτισμός
αποτελεί την πλέον κρίσιμη καμπή στην
ανθρώπινη σκέψη για την κοινωνία. Δημιούργησε έναν καινούριο ποιοτικά τρόπο
σκέψης που προωθούσε την εφαρμογή της λογικής, της εμπειρίας και του πειράματος
στο φυσικό και κοινωνικό κόσμο. Το χαρακτηριστικό στοιχείο της της εποχής της Αναγέννησης, που ξεκίνησε μετά το Μεσαίωνα, ήταν η αναγέννηση του κριτικού
πνεύματος με συνέπειες την διανοητική χειραφέτηση και τον διαχωρισμό του θείου
από το ανθρώπινο. Η κοινωνία είναι κοινωνικό γεγονός και κατέχει μοναδικά
χαρακτηριστικά (sui generis). Η κοινωνία ως γεγονός ανάγεται σε άλλα κοινωνικά
γεγονότα. Αυτή την ιδέα την οποία ασπάζονταν όλοι οι θεωρητικοί του
Διαφωτισμού, που συνέβαλαν στο να αρχίσουν οι άνθρωποι να σκέφτονται με όρους
μιας ανοιχτής κοινωνίας που συνεχώς αναδιαμορφώνεται και εξελίσσεται.
Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά
του Διαφωτισμού;
O Λόγος γίνεται
η κύρια πηγή γνώσης και προχωρημένων ιδεωδών. Ο εμπειρισμός κυριαρχεί και πηγή
όλης της γνώσης θεωρείται η εμπειρία μέσω των αισθήσεων. Η επιστημονική γνώση
με βάση την πειραματική μέθοδο διευρύνει όλη την ανθρώπινη γνώση. Η οικουμενικότητα
(καθολικότητα) γίνεται βάση της ανθρώπινης ζωής. Η πρόοδος είναι ο δρόμος που
οδηγεί στην επίτευξη του στόχου για την ευτυχία και την ευημερία. Το άτομο
αποτελεί την αρχή όλης της γνώσης και δράσης μη υποκείμενο σε ανώτερη εξουσία.
Κυριαρχεί η ανεξιθρησκία και αμφισβητείται η θρησκευτική ορθοδοξίας. Η Ελευθερία
είναι η καταστατική αρχή της ανθρώπινης ύπαρξη.
Η ομοιογένεια της ανθρώπινης φύσης επιβάλει την ισότητα των ανθρώπων και την αδελφότητα.
Τέλος, ο υλισμός ανατρέπει τον ιδεαλισμό και θεωρείται πλέον ότι ανθρώπινη
ύπαρξη καθορίζει την συνείδηση και όχι η συνείδηση την ανθρώπινη ύπαρξη.
H
ελευθερία, η πρόοδος, η ανοχή, η αδελφοσύνη, η συνταγματική κυβέρνηση και ο
χωρισμός της εκκλησίας και του κράτους έγιναν συνθήματα που κινητοποιήσαν τους λαούς.
Στη Γαλλία οι κεντρικές ιδέες των
φιλόσοφων του Διαφωτισμού ήταν η ατομική ελευθερία και η θρησκευτική ανοχή, σε
αντίθεση με την απόλυτη μοναρχία και τα σταθερά δόγματα της Ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας.
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ
Ο Διαφωτισμός συνδέεται με τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Η
ουσία των πολιτικών αλλαγών που έγιναν κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού είναι η
«συγκατάθεση» των πολιτών στην κυβέρνηση όπως την προσδιόρισε ο Locke αποδομώντας
την αντίληψη της «ελέω Θεού βασιλεία. Οι
επαναστάσεις των τελευταίων δεκαετιών του 18ο και των αρχών του 19ο αιώνα προκλήθηκαν
αφού η μεταβολή του τρόπου διακυβέρνησης συχνά δεν μπορούσε να επέλθει ειρηνικά
και ως εκ τούτου η βίαιη επανάσταση ήταν αναπόφευκτη. Η φιλοσοφία περί διακυβέρνησης,
όπου ο βασιλιάς δεν κάνει ποτέ λάθος, έρχεται σε άμεση σύγκρουση με την θέση
πως οι πολίτες σύμφωνα με φυσικό νόμο πρέπει να συναινούν στις πράξεις και τις
αποφάσεις της κυβέρνησής τους.
Απόδειξη των δυνατοτήτων αυτών των ιδεών ήταν η έκρηξη της
Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης. Η Αμερικάνικη Επανάσταση και ο
Πόλεμος της Ανεξαρτησίας που την ακολούθησε (1776-1783) έδειξαν πως μια νέα
Δημοκρατία μπορούσε να δημιουργηθεί και πως ήταν δυνατό να νικήσει μια
παντοδύναμη μοναρχία καθώς και να προβάλλει τις ιδέες του Διαφωτισμού.
Εγκυκλοπαίδεια του Ντενί Ντιντερό
Η
επιτυχία της Αμερικανικής Επανάστασης εμψύχωσε τους Γάλλους που αγωνίζονταν να
βάλουν τέλος στον δεσποτισμό της απολυταρχικής μοναρχίας στη χώρα τους και
γενικά στην Ευρώπη. Η γενική πεποίθηση της εποχής ήταν ότι η Γαλλική Επανάσταση
σε ένα βαθμό απόρροια των «επικίνδυνων ιδεών» που υποστήριζαν οι φιλόσοφοι.
Όμως, τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά. Πολλοί φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι η πρόοδος
θα ερχόταν μέσα από την υπάρχουσα
κοινωνική κατάσταση. [1]Ο
Ντιντερό κάποτε είπε ότι ο στόχος τους ήταν επαναστατικός μόνο στο βαθμό που
επεδίωκε την επανάσταση στο μυαλό των ανθρώπων. Ο Βολταίρος ήταν πεπεισμένος για την αναγκαιότητα της ύπαρξης των απόλυτων
μοναρχών επειδή ήταν οι μόνοι που είχαν τη δύναμη να εξαλείψουν εντελώς τους
θεσμούς και τους απηρχαιωμένους νόμους που κρατούσαν τον κόσμο σε κατάσταση
άγνοιας και δεισιδαιμονίας.
Ο Τόμας Πέιν (1737-1809) με το βιβλίο του Τα Δικαιώματα του
Ανθρώπου , ένα ισχυρό όπλο για την δημοκρατική πλευρά, το οποίο διακήρυσσε ότι
οι Γάλλοι δημιουργούσαν ένα νέο σύνταγμα βασισμένο στη σκέψη του Διαφωτισμού –
ορθολογιστικό, δίκαιο, στηριγμένο στους φυσικούς νόμους και τις επιστημονικές
αρχές.
Παρ’
όλα αυτά οι φιλόσοφοι ήταν οι βασικότερο
παράγοντες στην Γαλλική Επανάσταση. Oι συνθήκες για την επανάσταση ωρίμαζαν
κατά την βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΕ’. Μόνο η αισιοδοξία ότι ο διάδοχος του θα άλλαζε
τα κακώς κείμενα, καθυστέρησε την εξέγερση που τελικά ξέσπασε το 1789. Παρά τις
αιτιάσεις των φιλοσόφων για το αντίθετο, ο Διαφωτισμός ήταν μια ριζοσπαστική
δύναμη που υπέσκαψε τη νομιμότητα του παλαιού καθεστώτος . Ο κυριότερος παράγοντας γι’ αυτό ήταν η
δημοτικότητα της σκέψης του Διαφωτισμού ανάμεσα στις μορφωμένες ελίτ.. Η έξωση
των Ιησουϊτών το 1764, ως αποτέλεσμα της διαμάχης του τάγματος με το Γαλλικό
Parlements (που έπληξε σοβαρά το εκπαιδευτικό σύστημα, καθώς το ένα τέταρτο των
γαλλικών κολεγίων διοικούνταν από τους Ιησουίτες) έδωσε επίσης ώθηση στο
αυξανόμενο κύμα του αθεϊσμού και των απαιτήσεων για μεγαλύτερη θρησκευτική
ανοχή, το οποίο πήγαζε σε μεγάλο βαθμό από τους φιλοσόφους. Η ίδια η Εκκλησία
προσπάθησε να αναχαιτίσει αυτό το κύμα δημοσιεύοντας ανασκευές πράξεων
φιλοσοφικής ασέβειας, και τοποθετώντας ευσεβείς λαϊκούς σε θέσεις εξουσίας για
να σταματήσει τη διχόνοια, πετυχαίνοντας, φυσικά, μόνο την ενθάρρυνση της
ευρύτερης συζήτησης για τα κεντρικά θέματα της σκέψης του Διαφωτισμού.
Η Γαλλική Επανάσταση έγινε ευκαιρία για τους φωτισμένους
ανθρώπους να επιφέρουν μια πιο λογική, δίκαιη και ανθρωπιστική οργάνωση των
υποθέσεων της ανθρωπότητας. Η Εθνοσυνέλευση, που εξαπέλυσε την επανάσταση το
1789, περιελάμβανε την αφρόκρεμα των διανοούμενων της χώρας, οι οποίοι
συνειδητά θεωρούσαν τους εαυτούς τους προϊόντα και όργανα του θριάμβου του
Διαφωτισμού. Σε όλη τη Γαλλία, άνθρωποι του ίδιου υπόβαθρου, ενώνονταν μαζί
τους εμπνευσμένοι από τα ίδια ιδανικά. Το επαναστατικό σύνταγμα που παρουσίασε
η Εθνοσυνέλευση το 1791 ήταν απ’ ευθείας βασισμένο σε ιδέες που διατυπώθηκαν
για πρώτη φορά στο Πνεύμα του Νόμου του Μοντεσκιέ, ειδικά σε αυτές που
σχετίζονταν με το διαχωρισμό των εξουσιών σε εκτελεστική, νομοθετική και
δικαστική. Θα ήταν παραπλανητικό να θεωρήσουμε την Γαλλική Επανάσταση ως τίποτα
άλλο πέρα από την πραγματοποίηση των πνευματικών αρχών του Διαφωτισμού. Σύμφωνα
με ένα μετριοπαθή μοναρχικό «δεν ήταν η επιρροή των ιδεών που οδήγησε στην
επανάσταση, αλλά αντίθετα, η επανάσταση που προσέδωσε υπόσταση στην επιρροή
τους». Η Γαλλική Επανάσταση ως ένα κοινωνικο-πολιτικό γεγονός βρίσκεται στην
απαρχή του μοντέρνου κόσμου και ο κόσμος αυτός είναι ίσως ακατανόητος χωρίς
αυτήν, γιατί μεταμόρφωσε την άποψη των ανθρώπων για τη φύση και οργάνωση της
κοινωνίας. Αν κοιτάξουμε πέρα από τους κύριους αρχιτέκτονες της Επανάστασης
εκείνης, και αναρωτηθούμε από πού πήγαζε η δική τους άποψη, θα οδηγηθούμε ξανά
στις μορφές του Διαφωτισμού.
Η επίδραση του Διαφωτισμού φαίνεται πιο καθαρά στα πεδία του
αστικού δικαίου, του κοινοβουλευτικού ελέγχου της φορολογίας, των ελευθεριών
του τύπου και του ατόμου, της ανεξιθρησκίας, και της πλήρους εξάλειψης των
φεουδαρχικών νόμων και υποχρεώσεων («προνόμιο»). Οι φιλόσοφοι πίστευαν ότι «οι
άνθρωποι θα ήταν πιο ευτυχισμένοι και αξιοπρεπείς αν οι κοινωνικοί θεσμοί
καθορίζονταν από τη λογική ή την επιστήμη, παρά από τη συνήθεια. Αυτό συνοδευόταν
από την υπόθεση ότι οι άνθρωποι είχαν αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, όπως την
απεριόριστη ελευθερία της πρόσβασης σε πληροφορίες, την ελευθερία του λόγου,
την ελευθερία από την αυθαίρετη σύλληψη και την ελευθερία της οικονομικής
δραστηριότητας. Όλα μαζί, φαίνονται σαν προσπάθεια της Επανάστασης να
θεσμοθετήσει ένα μεγαλύτερο βαθμό κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής
ισότητας μέσα στο κράτος, να αντιμετωπίσει τη φυσική ανισότητα των ανθρώπων, η
οποία υποστήριζε όλο το διαπλεκόμενο νομικό, φορολογικό σύστημα και την τοπική
αυτοδιοίκηση του παλαιού καθεστώτος. Παρ’ όλα αυτά, στα πρώτα τουλάχιστον
στάδια, η ιδέα της ισότητας ήταν περιορισμένη, και όχι τόσο ριζοσπαστική όσο
φαινόταν. Αυτό που ζητούσαν οι επαναστάτες του 1789-91 ήταν να δοθεί μια
ευκαιρία από τη Γαλλική κοινωνία σ’ αυτούς- που ήταν ουσιαστικά οι μορφωμένοι,
καλλιεργημένοι «κύριοι», από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές του Διαφωτισμού- οι
οποίοι μέχρι τότε ήταν αποκλεισμένοι από την εξουσία και την επιρροή. Από
πολλές απόψεις ήθελαν μια κοινωνία σαν και αυτήν της Αγγλίας, όπου μια
περιορισμένη δημοκρατία ήταν επιτρεπτή.
Η Επανάσταση πήρε άλλη τροπή μετά το 1792, μπαίνοντας καθαρά
σε μια δεύτερη φάση όπου γινόταν πιο ριζοσπαστική και ταυτόχρονα πιο όμοια προς
την κοινωνία του Ρουσσώ. Ο Ρουσσώ εμφάνισε στα έργα του μια εκδοχή κοινωνικού
συμβολαίου εμπνευσμένη από τους Χομπς και Λοκ αλλά ταυτόχρονα ριζικά
διαφορετική. Απέναντι στο κράτος του Θεού και την ελέω Θεού μοναρχία όλοι
αντιπαρέθεταν την έννοια του κοινωνικού συμβολαίου μεταξύ πολιτών και κράτους.
Κατά τον Ρουσσώ οι άνθρωποι παραιτήθηκαν από την αρχική τους ελευθερία για να
δημιουργήσουν μια κοινωνία ακριβώς για να διασφαλίζουν ακόμη περισσότερο τα
φυσικά τους δικαιώματα. Ο αντικειμενικός αυτός σκοπός θα επιτυγχανόταν με τη
σύναψη του κοινωνικού συμβολαίου που δέσμευε τους ανθρώπους σαν άτομα απέναντι
στη «γενική θέληση» της κοινωνίας τους. Αντίθετα με τον Λοκ, ο Ρουσσώ δεν
καθιστούσε την κυβέρνηση συμβαλλόμενο στο συμβόλαιο, ούτε και η κυβέρνηση
βρισκόταν, όπως στη λογική του Χομπς, υπεράνω του συμβολαίου. Κατά τον Ρουσσώ,
αντιθέτως, ο λαός ήταν κυρίαρχος και η γενική θέλησή του είναι νόμος, έτσι ώστε
να μπορεί σε κάθε στιγμή να αλλάζει είτε τη μορφή της κυβέρνησης είτε τους
ηγέτες του.
Η Δημοκρατία είχε εμπλακεί σε έναν πόλεμο με διάφορα απολυταρχικά
ή μοναρχικά κράτη στα σύνορά της και εσωτερικά με αυτούς που όλο και
περισσότερο αντιδρούσαν στις δημοκρατικές και ολοκληρωτικές κατευθύνσεις τις
οποίες άρχισαν να ακολουθούν οι θεσμοί της. Ασχολείτο όλο και λιγότερο με τις
βασικές αρχές των φιλοσόφων, και πλησίασε περισσότερο στο πνεύμα των ιδεών του
Ρουσσώ, με τη Δημοκρατία να παριστάνεται ως ένα είδος Ιδανικής Πολιτείας, και
την κοινωνία σαν ένα μέσο ενίσχυσης της ηθικής των μελών της. Η εκτέλεση του
Λουδοβίκου ΙΣΤ’ το 1793 και η Τρομοκρατία, που εξαπολύθηκε εναντίον πολλών
υποστηρικτών της επανάστασης του 1789, ήταν απόδειξη για πολλούς εκτός Γαλλίας
ότι ο Διαφωτισμός δημιούργησε ένα τέρας. Πολλοί Ευρωπαίοι διανοούμενοι –
ανάμεσα τους κι ο Καντ – ένιωθαν αποτροπιασμό από τη βία της Επανάστασης και τον
αυξανόμενο πολεμοχαρή εθνικισμό της Γαλλίας.
Η πιο πρόσφατη ιστορία της Επανάστασης, και η
μεταμόρφωσή της σε ένα νέο είδος απολυταρχισμού υπό τον Ναπολέοντα, επιτάχυνε
την απομάκρυνση από τα ιδανικά του Διαφωτισμού. Μονάχα τα μέτρα εκείνα που
προωθούσαν την εθνική αποδοτικότητα (π.χ. το εσωτερικό ελεύθερο εμπόριο, η
τεχνική μόρφωση) παρέμειναν. Οι βασικές ελευθερίες, όπως η ελευθερία του τύπου
και η ελευθερία από την αυθαίρετη σύλληψη, αναστάλθηκαν. Ο Διαφωτισμός ως
δύναμη προόδου και πνευματικής αλλαγής έφθασε στο τέλος του. Εν τούτοις, οι
διανοητικές αρχές που θεμελίωσε στην καλλιεργημένη ελίτ επιβίωσαν και έγιναν η βάση για νέους
στοχασμούς πάνω στην οργάνωση της μετα-επαναστατικής κοινωνίας.
Θανάσης Τσακίρης
[1] Ο Alexis
de Tocqueville θεωρούσε τη Γαλλική Επανάσταση ως το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της
ριζικής αντίθεσης που δημιουργήθηκε τον 18ο αιώνα μεταξύ της μοναρχίας και των
ανθρώπων των γραμμάτων του Διαφωτισμού. Αυτοί αποτελούσαν ένα είδος
«υποκατάστατης της αριστοκρατίας» που ήταν τόσο παντοδύναμη και χωρίς
πραγματική εξουσία. Αυτή η δύναμη προήλθε από την άνοδο της «κοινής γνώμης»,
που γεννήθηκε όταν η απολυταρχική κυβέρνηση απέκλεισε την αριστοκρατία και την αστική τάξη από την
πολιτική σφαίρα.
