Όψεις μιας λησμονημένης ιστορίας Ο ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ (του Θανάση Τσακίρη

Όψεις μιας λησμονημένης ιστορίας

Ο ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

H 31^η Μαρτίου 1946 έχει μείνει στην ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας ως το προοίμιο του Εμφυλίου Πολέμου.[1] Τα κόμματα της ΕΑΜικής Αριστεράς είχαν ήδη διχαστεί όσον αφορά στη συμμετοχή τους στις βουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν υπό τη συμμαχική εποπτεία και με κυβέρνηση υπό τον Θ. Σοφούλη και από τις οποίες απείχε το ΚΚΕ. Την ίδια ημέρα ένα επεισόδιο στο Λιτόχωρο Πιερίας, η ένοπλη επίθεση ανταρτικής ομάδας κατά του τοπικού αστυνομικού τμήματος θα σήμανε την απαρχή της εμφύλιας σύγκρουσης. Ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίστηκε στα βουνά της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας, δεκάδες χιλιάδες ένοπλοι μαχητές και των δύο πλευρών σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι ξεριζώθηκαν και οδηγήθηκαν στις εξορίες, στην εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση και στην προσφυγιά. Η στρατιωτική ήττα της αριστεράς και η υποχώρησή της στο πολιτικό και ιδεολογικό πεδίο άνοιξε το διάπλατα το δρόμο για τη συγκρότηση ενός μετεμφυλιακού αυταρχικού κράτους της δεξιάς που απέκλειε εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες από το πολιτικό σύστημα.

Στα πρόσφατα συνέδρια για τον εμφύλιο[2], (Πάντειος 20-23/10/1999 και 24-26/2/2000) τονίστηκαν οι εθνοτικές, πολιτικο-ιδεολογικές και οικονομικό-κοινωνικές πλευρές καθώς και οι διεθνείς-συγκριτικές διαστάσεις του. Όμως υπήρξε ένα πεδίο το οποίο έμεινε ακάλυπτο, αυτό του εργατικού συνδικαλισμού. Σε μια εποχή κατά την οποία η Ελλάδα μεταβαλλόταν από αγροτική κοινωνία σε βιομηχανική και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής ρίζωνε οριστικά, η παράλειψη αναφοράς στο συνδικαλιστικό εργατικό κίνημα είναι ανερμήνευτη. Γι’ αυτό θα προσπαθήσουμε μέσα από τις γραμμές αυτές να αναδείξουμε, έστω και κάπως σχηματικά λόγω χώρου, κάποιες διαστάσεις του θέματος που είναι ακόμη ανεξερεύνητο[3].

Το Μάρτιο του 1946 μέσα στην «προεκλογική περίοδο» έγινε το 8^ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ[4]. Σ’ αυτό πλειοψήφησαν οι παρατάξεις της Αριστεράς επιβάλλοντας πρωτοποριακό αγωνιστικό πρόγραμμα διεκδικήσεων[5], δημοκρατικό καταστατικό, την προσχώρηση στην Παγκόσμια Συνδικαλιστική Ομοσπονδία και απέστειλαν πρόσκληση στις μικροαστικές τάξεις για συντονισμό των ενεργειών τους. Απείχαν από το συνέδριο οι παρατάξεις της Δεξιάς και της Κεντροδεξιάς (οι αυτοαποκαλούμενοι «ρεφορμιστές» υπό το Φώτη Μακρή[6]) που προσέφυγαν στα δικαστήρια για να προσβάλουν την εγκυρότητά του επικαλούμενες παρατυπίες στην εκλογή ορισμένων αντιπροσώπων. Την ουσιαστική απάντηση ότι το συνέδριο ήταν αντιπροσωπευτικό την έδωσε ο κόσμος της εργασίας στη μεγάλη συγκέντρωση που οργάνωσε η νέα διοίκηση της ΓΣΕΕ στο γήπεδο του Παναθηναϊκού στις 10 Μαρτίου.

Μετά τις βουλευτικές εκλογές και τη νίκη της δεξιάς άρχισε νέος κύκλος αμφισβήτησης της διοίκησης της ΓΣΕΕ. Στην κατεύθυνση της ανατροπής της διοίκησης βοήθησε από τη μια το κλίμα που δημιουργούσε η επιτάχυνση της ένοπλης σύγκρουσης του ΔΣΕ και των κυβερνητικών και παραστρατιωτικών δυνάμεων και από την άλλη η αυξανόμενη ένταση του Ψυχρού Πολέμου. Τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την ανατροπή της διοίκησης από το κράτος και τις αγγλικές και αμερικανικές συνδικαλιστικές αντιπροσωπείες ήταν πολλά και ποικίλα. Η αίτηση ακυρώσεως που υπέβαλε ένας τυπογράφος της παράταξης Μακρή ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας αντιμετωπίστηκε θετικά από το δικαστήριο και έτσι τον Ιούνιο η υπ’αριθμ. 885/46 πολιτική απόφαση του ΣΤΕ ακύρωνε τις προηγούμενες υπουργικές αποφάσεις με τις οποίες διευκολυνόταν η σύγκλιση του 8^ου Συνεδρίου της ΓΣΕΕ. Το σκεπτικό της απόφασης ήταν ότι με τις αποφάσεις του Υπουργού Εργασίας το Δεκέμβριο του 1945 παραβιάζονταν το Σύνταγμα (Άρθρο 11 περί «ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι») και η Συμφωνία της Βάρκιζας (Άρθρο 1 της υπ’ αριθμ. 23 Συντακτικής Πράξης που την κατοχύρωνε). Μετά την ανατροπή της διοίκησης της ΓΣΕΕ και την εκδίωξη των αριστερών συνδικαλιστών άρχισαν διεργασίες μεταξύ των παραγόντων του συνδικαλιστικού τριγώνου Άγγλων - Αμερικανών και Ελλήνων «ρεφορμιστών». Οι διεργασίες κατέληξαν αρχικά στο διορισμό νέας προσωρινής διοίκησης στη ΓΣΕΕ με την υπ’ αριθμ. 28560/1946 υπουργική απόφαση (υπουργός εργασίας ο Ανδρέας Στράτος[7]) στην οποία η αριστερή παράταξη ΕΡΓΑΣ υποτίθεται ότι θα συμμετείχε με 5 αντιπροσώπους έναντι 16 της δεξιάς και των «ρεφορμιστών», δηλαδή στην πλήρη αντιστροφή της πραγματικότητας. Το Συμβούλιο της Επικρατείας προχωρώντας ακόμη παραπέρα έδωσε, κατόπιν πίεσης του Στράτου, μια πρωτοφανή για τα χρονικά ερμηνεία προηγούμενης απόφασής του με την έκδοση νέας απόφασης που ακύρωνε όλες τις αποφάσεις του 8^ου Συνεδρίου με το σκεπτικό ότι αφού κηρύχθηκαν άκυρες οι αποφάσεις του υπουργείου εργασίας που διευκόλυναν τη διεξαγωγή του συνεδρίου ακυρώνονται και οι αποφάσεις του συνεδρίου.

Από το σημείο αυτό και ύστερα η εκδίωξη της συνδικαλιστικής αριστεράς επεκτείνεται σε όλες τις ομοσπονδίες, εργατικά κέντρα και σωματεία. Στα διεθνή συνδικαλιστικά συνέδρια, όπως αυτό της ΠΣΟ γινόταν πραγματική μάχη. Ο Μακρής μόνο με την ψήφο των κυβερνητικών και εργοδοτικών προσώπων κατάφερε να γίνει δεκτός. Με τη διάσπαση της ΠΣΟ και τη δημιουργία από τους Αμερικανούς συνδικαλιστές και των ευρωπαίων συμμάχους τους της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Ελευθέρων Συνδικάτων (ΔΣΕΣ) αναγνωρίστηκε η διοίκηση Μακρή.

Στο μεταξύ η συνδικαλιστική αριστερά προσπαθούσε να θέσει όρους για την έξοδο από την κρίση και για μια ενωτική πορεία της ΓΣΕΕ: «να αποκατασταθούν οι εκλεγμένες διοικήσεις, να αφεθούν ελεύθεροι όλοι οι κρατούμενοι και εξόριστοι συνδικαλιστές που δεν κατηγορούνται για φόνους, να αποκατασταθεί η ελεύθερη λειτουργία των συνδικαλιστικών οργανώσεων, η νόμιμη διοίκηση της ΓΣΕΕ - δηλαδή η έκπτωτη - ν’ αναλάβει την υποχρέωση με απόφαση του Εθνικού Συμβουλίου (άρθρα 15, 16 και 25 του Καταστατικού) να συμπληρώσει τη διοίκηση με άλλα 10 μέλη από τα οποία τα 5 να είναι της δεξιάς (δηλαδή 17μελής διοίκηση) και να κληθεί αντιπροσωπεία της ΠΣΟ για να εποπτεύσει τις αρχαιρεσίες των σωματείων και τη σύγκλιση του 9^ου Συνεδρίου της ΓΣΕΕ»[8].

Ακολούθησε η συμφωνία Κ. Τσαλδάρη - Μπρέιν[9] με βάση την οποία θα επανέρχονταν όλες οι έκπτωτες διοικήσεις υπό τον όρο να συμπληρωθούν από «πρόσφορο αριθμό ρεφορμιστών» και με τη συμφωνία να διεξαχθούν αρχαιρεσίες, να διατηρηθούν οι περιουσίες και να συνεχιστεί η «διεξαγωγή της τρέχουσας εργασίας». Ο Υπουργός Εργασίας Α. Στράτος που βρισκόταν στη διάσκεψη της ΠΣΟ ανακοίνωσε την παραίτησή του γιατί δεν ελήφθησαν υπόψη σε μεγάλο βαθμό οι απόψεις των αμερικανών[10]. Ο δρόμος για την ολοένα και πιο έντονη ανάμιξη των Αμερικανών στα συνδικαλιστικά πράγματα άνοιγε διάπλατα. Τα πιο γνωστά ονόματα των Αμερικανών παραγόντων που έμειναν στην ιστορία για τις καταπληκτικές δολοπλοκίες τους ήταν αυτά του Ι. Μπράουν που ήταν ο εκπρόσωπος της AFL στην Ευρώπη και του Σ. Μπέργκερ που ήταν ο εργατικός ακόλουθος της πρεσβείας των ΗΠΑ στην Αθήνα. Η αριστερά (ΕΡΓΑΣ και σοσιαλιστές του Δ. Στρατή) μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεν δέχτηκαν τη συμφωνία που ήταν στην ουσία κυβερνητικό ανακοινωθέν.

Στο δρόμο για το περιβόητο 9^ο Συνέδριο (Απρίλιος 1948) χρησιμοποιήθηκαν για την επικράτηση των «ρεφορμιστών» μέσα όπως η φυσική εξόντωση και περιορισμός των συνδικαλιστών της αριστεράς, η νομοθετική εξουσία (Γ΄ Ψήφισμα , Α.Ν. 509 κλπ.), η κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους και η σύλληψη των συνδικαλιστών ώστε να διορίζονται υπάκουοι συνδικαλιστές, η διαγραφή των ανυπότακτων σωματείων κ.ο.κ.

Στο 9^ο συνέδριο, εκτός των άλλων, συνέβη και το «αναπάντεχο»: η εκλογική διάσπαση των «ρεφορμιστών» (είχε προηγηθεί η ουσιαστική με την απειλή μονοήμερης απεργίας από το Μακρή για το Νοέμβριο του 1947 για μισθολογικές αυξήσεις) που επεδίωκαν ο καθείς για τον εαυτό του την εύνοια των Αμερικανών και των ... εργοδοτών[11]. Σ’ αυτό αφού έγιναν τα μύρια όσα διαδικαστικά τερτίπια με στόχο τη μείωση τόσο της δύναμης της αντίπαλης «ρεφορμιστικής» παράταξης όσο και τη μείωση της όποιας δύναμης της συνδικαλιστικής αριστεράς, όσης δηλαδή είχε απομείνει λόγω των διώξεων και των εξοριών[12], εξελέγη γενικός γραμματέας ο πρώην υπουργός εργασίας των κυβερνήσεων του δικτάτορα Ι. Μεταξά, ο Α. Δημητράτος. Η κυβέρνηση Τσαλδάρη προκειμένου να αποφύγει την έκθεσή της σε κατηγορίες των Αγγλο-αμερικανών ότι υποθάλπει ένα «μισο-φασίστα»[13] επανέφερε με τον Α.Ν. 986/1945 την απλή αναλογική για την εκλογή συνδικαλιστικών οργάνων. Έτσι βοηθήθηκε ο ευνοούμενος του Λαϊκού Κόμματος Φώτης Μακρής να εκλεγεί στην ηγετική θέση του συνδικαλιστικού κινήματος και να κυριαρχήσει επί των αντιπάλων του και επί των εργαζομένων της χώρας. Η συνδικαλιστική αριστερά είχε ηττηθεί. Το πρώτο μεγάλο σκίρτημα θα έρθει στη δεκαετία του ’60 αλλά θα μείνει σκίρτημα, όπως και η πρώτη απόπειρα οικοδόμησης ενός αυτόνομου συνδικαλιστικού κινήματος αμέσως μετά τη μεταπολίτευση.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΣΑΚΙΡΗΣ

---

[1] Βλ. Μαυρογορδάτος Γ.Θ., (1984), «Οι εκλογές του 1946. Προοίμιο του εμφυλίου πολέμου», στο Τζ. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950: Ένα Έθνος σε Κρίση, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα. Βλ. επίσης: Νικολακόπουλος Η., (1985), Κόμματα και βουλευτικές εκλογές, Εκδ. Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα και Βερναρδάκης Χ. & Γ. Μαυρής, (1991), Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδιδακτορική Ελλάδα: Οι προϋποθέσεις της μεταπολίτευσης, Εκδ. Εξάντας, Αθήνα.

[2] Στις 18 Οκτωβρίου 1949 ο ραδιοφωνικός σταθμός του ΚΚΕ θα σήμαινε τη λήξη του πολέμου από την πλευρά των ηττημένων με το περίφημο σύνθημα «το όπλο παρά πόδα».

[3] Αναφορές βέβαια έχουν γίνει από σημαντικούς μελετητές του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος της χώρας μας: βλ. Αυγουστίδης Α., (1999), Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα κατά τη δεκαετία του ’40 και τα περιθώρια της πολιτικής, Αθήνα, Εκδ. Καστανιώτης, Κουκουλές Γ.Φ., (1995), Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα και οι ξένες επεμβάσεις (144-1948), Εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, του ίδιου (1984), Ελληνικά συνδικάτα: Οικονομική αυτοδυναμία και εξάρτηση (1938-1984), Εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα.  Βλ. επίσης και: Τζεκίνης Χρ., (1987), Το Εργατικό Συνδικαλιστικό Κίνημα στην Ελλάδα (1870-1987), Εκδ. Γαλαίος, Αθήνα, και Wittner L., (1982), American Intervention in Greece 1943-1949, Columbia University Press, Nέα Υόρκη.

[4] Βλ. Κουκουλές Γ.Φ., (1997), «Αναδρομή σ’ ένα Αμφιλεγόμενο Παρελθόν» στο Κασιμάτη Κ. (επιμ.), Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτική: Το Ελληνικό Συνδικαλιστικό Κίνημα στο Τέλος του 20ού Αιώνα, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα και Λιβιεράτος Δ., (1998), Τα Συνέδρια της ΓΣΕΕ, Εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα.

[5] Τα αιτήματα ήταν: τιμαριθμική ρήτρα, ίση δουλειά και ίση αμοιβή ανδρών και γυναικών, επέκταση του 8ωρου στη βιομηχανία χωρίς μείωση των αποδοχών, αναγνώριση δικαιωμάτων στις επιτροπές εργατών και υπαλλήλων στις επιχειρήσεις, συμμετοχή των εργατικών οργανώσεων στην Επιθεώρηση Εργασίας, πλήρης συνδικαλιστική ελευθερία, κατάργηση του μέτρου της επιστράτευσης των εργατών, περιφρούρησης όλων των μορφών ανεξαρτησίας της χώρας, αναγνώριση εθνικής αντίστασης, ισοπολιτεία απέναντι σε εθνικές, γλωσσικές και θρησκευτικές μειονότητες, εξασφάλιση προϋποθέσεων για ελεύθερες και ανόθευτες εκλογές (Βλ. Κουκουλές Γ.Φ., 1995, ο.π., σελ. 102).

[6] Παλιό μέλος του Εργατικού ΕΑΜ, με κοφτερό μυαλό αλλά και καιροσκοπικό χαρακτήρα, σύμφωνα και με ερευνητές και με αντίπαλους συνδικαλιστές. Ο Φ. Μακρής θα αναλάμβανε το γενικό πρόσταγμα της συνδικαλιστικής δεξιάς για περισσότερα από 25 χρόνια. Οι πρακτικές και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσε, μαζί με τον ομογάλακτό του, και ενίοτε αντίπαλό του, από τη Θεσσαλονίκη Ε. Θεοδώρου, για να καθυποτάσσει το συνδικαλιστικό κίνημα στα μέτρα του, έμειναν στην ιστορία με τον όρο «Μακρηθοδωρισμός».

[7] Ο Α. Στράτος χρησιμοποίησε το εκπληκτικής ωμότητας επιχείρημα ότι η σύνθεση της διοίκησης της ΓΣΕΕ πρέπει να αντανακλά τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών και, συνεπώς, της κυβέρνησης ανοίγοντας το δρόμο στους επίδοξους συνεχιστές του επί μια πεντηκονταετία για την ιδεολογικοποίηση της κομματικοποίησης - κρατικοποίησης του συνδικαλιστικού κινήματος.

[8] Βλ. Κουκουλές Γ.Φ., 1995, ο.π., σελ. 123.

[9] Ο εργατικός ακόλουθος της Αγγλικής πρεσβείας στη Ρώμη που εκλήθη να διεξάγει διαπραγματεύσεις με την έκπτωση αριστερή διοίκηση της ΓΣΕΕ

[10] Ο ίδιος θα δημοσιεύσει την επιστολή παραίτησής του προς τον Κ. Τσαλδάρη μερικές εβδομάδες μετά σε τόμο που εξέδωσε (Α. Στράτου, Πολιτικοί Λόγοι και Άρθρα 1946, Αθήνα. Ο Γ. Κουκουλές θέτει ερωτηματικό στο έτος έκδοσης 1946) όπου έγραφε: «Δέον να προσθέσω ότι εξακολουθώ να πιστεύω ότι δια πάσης θυσίας έπρεπε υπό τις σημερινές συνθήκες να επιτευχθεί η διεύρυνση της Κυβερνήσεως. Τοιαύτη άλλωστε είναι η έκδηλος γνώμη και επιθυμία του ελληνικού λαού, των αμερικανικών κύκλων και των εν Αμερική Ελλήνων». Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Έθνος» της 18.11.46 για τη διενέργεια συνδικαλιστικών εκλογών τόνισε: «...όταν υφίσταται κομμουνιστική επίδρασις δεν υπάρχει πρόθεσις ελευθέρας εκδηλώσεως, αλλά διάθεσις κομουνιστικής επιδράσεως δι’ οιουδήποτε μέσου. Έχω υπ’ όψιν μου ότι ο αμερικανικός συνδικαλισμός συμφωνεί με τας απόψεις αυτάς» (Βλ. Κουκουλές Γ.Φ., 1995, ο.π., σ.σ. 124-5).

[11] Πιθανολογείται από τον Αμερικανό συγγραφέα Ουίτνερ ότι η CIA χρηματοδότησε με $ 2.000 το συνέδριο μέσω της «Επιτροπής Ελεύθερου Συνδικαλισμού» (Βλ. Wittner L., 1982, ο.π., σελ. 211). Επίσης χρήματα έβαλαν για να διεξαχθεί το Συνέδριο, εφοπλιστές (όπως ο Κουλουκουντής), βιομήχανοι (όπως οι Κατσάμπας, Μποδοσάκης) και, βεβαίως, η «αμαρτωλή» Εργατική Εστία (Βλ. Κουκουλές Γ.Φ., 1995, ο.π., σελ. 192.

[12] Ο αρχειομαρξιστής Κ. Θειόπουλος και η ομάδα του γλύτωσαν από τη δίωξη λόγω της αποδοχής των όρων του παιχνιδιού σε αντίθεση με τους κομμουνιστές και τους ελάχιστους τροτσκιστές που είτε απείχαν είτε έριξαν λευκά και άκυρα ψηφοδέλτια.

[13] Έτσι τον αποκαλούσαν οι Ευρωπαίοι κυρίως συνδικαλιστές. Βλ. Τζεκίνης Χ., 1987, ο.π., σ.σ. 116-8.