Σημειώσεις για Ουτοπίες και Δυστοπίες (του Θανάση Τσακίρη)

Σημειώσεις για Ουτοπίες και Δυστοπίες

του Θανάση Τσακίρη

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Ο Άνθρωπος είναι ένα ον που ζει σε δυο κόσμους, τον εξωτερικό και τον εσωτερικό. Ο πρώτος είναι ο πραγματικός φυσικός κόσμος, ενώ ο δεύτερος είναι ο κόσμος του μυαλού και των ιδεών, ή ο υποκειμενικός κόσμος των φιλοσόφων και ο πνευματικός των θεολόγων.  Είναι οι φιλοσοφίες, οι φαντασιοκοπίες, οι προβολές, οι εικόνες και οι δοξασίες που έχουν αποτέλεσμα την διαμόρφωση της συμπεριφοράς των ανθρωπίνων όντων. 

Στο φυσικό κόσμο ο άνθρωπος υπάρχει και ζει «υποχρεωτικά» και μόνο αν αφαιρέσει τη ζωή του αποκόπτεται από αυτόν. Το υλικό φυσικό περιβάλλον αποτελεί το υπόστρωμα της καθημερινής μας ζωής, η Γη. Ο κόσμος του μυαλού και των ιδεών αντιστοιχεί στον  Ουρανό. Μια ιδέα, μια θεωρία, μια δεισιδαιμονία είναι γεγονότα στέρεα όσο οι άνθρωποι συνεχίζουν να ρυθμίζουν τις πράξεις τους βάσει αυτών. 

Δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι την  ίδια τάση ή προδιάθεση να δημιουργούν και να κατασκευάζουν νοητές ιδεώδεις καταστάσεις  είτε επιστροφής σε μυθικά παρελθόντα χρόνια ούτε φυγής στο μέλλον. Οι ουτοπίες δεν ταιριάζουν σε εκείνους τους ανθρώπους οι οποίοι με βάση τους περιορισμούς τους έχουν επεξεργαστεί μίαν «επαρκή» απάντηση σε ένα περιβάλλον και με αυτή πορεύονται στην τρέχουσα φυσική πραγματική ζωή. Όμως, αυτή η ζωή τους είναι μισή γιατί δεν σκοτίζονται για ο,τιδήποτε κι οποιονδήποτε δε σχετίζεται και δεν ανήκει στον πολύ στενό κύκλο τους. Δεν έχουν ποτέ αντικρίσει κατάματα τα «φωτεινά μάτια του κινδύνου».

Υπάρχουν τρεις τρόποι αντιμετώπισης των διαρκών δυσκολιών και παρεμποδίσεων. O άνθρωπος:

Α. το βάζει στα πόδια,

Β. θα προσπαθήσει να τα βγάλει πέρα,

Γ.  θα επιτεθεί

Στην τρίτη  περίπτωση θα μπορούσαμε να εντάξουμε την περίπτωση της «ουτοπίας».

Ποια είναι η μικρότερης εμβέλειας «ουτοπία»; Ο Λούις Μάμφορντ παρατήρησε ότι ένας εργάτης σε ένα εργοστάσιο χάρτου πίσω από την βρόμικη και άχαρη μηχανή του είχε κολλήσει τη φωτογραφία μιας ηθοποιού. Μερικές δεκαετίες αργότερα ένας μηχανικός αυτοκινήτων σ’ ένα συνεργείο θα έβαζε στον τοίχο του τη φωτογραφία μιας ημίγυμνης στάρλετ που θα ήταν ενδεχομένως η Μις Καλοκαίρι του ημερολογίου τοίχου. Σήμερα ένας κομπιουτεράς δημιουργός λογισμικού φτιάνει άπειρες φανταστικές ψηφιακές γυναίκες  για screen saver της οθόνης του.   Αυτή είναι η επιθυμία που ξορκίζουν ορισμένες θρησκείες και τις εξορίζουν στην μεταθανάτια ζωή. Παλιά οι κινηματογράφοι κάθε βράδυ γέμιζαν με άνδρες και γυναίκες που ήθελαν να ονειρευτούν ότι κάποιος/α όμορφος/η ηθοποιός μπορούσε να τους/τις αγαπήσει και να γλιτώσουν από την πεζότητα των καθημερινών τους συνηθειών και περιορισμών. Τώρα άδειασαν οι κινηματογράφοι και γέμισαν οι τσάντες των ανθρώπων με iPad  και iPhone κι οι τσέπες των κατασκευαστών, των  εταιριών online προβολής ταινιών και των δημιουργών του Σουλεϊμάν που καθηλώνει τον /την τηλεθεατή/τρια με την μικροουτοπία.

Σύμφωνα με τον Ανατόλ Φρανς, «δίχως τους ουτοπικούς των άλλων καιρών οι άνθρωποι θα εξακολουθούσαν να ζουν άθλιοι και γυμνοί στα σπήλαια. Ουτοπικοί χάραξαν τις γραμμές της πρώτης πόλης. …Από γενναιόδωρα όνειρα έρχονται ευεργετικές πραγματικότητες. Η ουτοπία είναι η βασική αρχή κάθε προόδου, και η απόπειρα για ένα καλύτερο μέλλον». 

Οι ουτοπικοί χωρίζονται σε δυο κατηγορίες: πρακτικοί και ιδεαλιστές. Αυτό που κάνει υποφερτό τον πραγματικό είναι οι ουτοπίες μας. Εν τέλει οι άνθρωποι ζουν στις πόλεις και τα μέγαρα των ονείρων τους.

Μπορούμε να πούμε ότι στην ιστορία της ανθρωπότητας διατυπώθηκαν πολλές ουτοπικές θεωρίες για τις κοινωνίες και όχι μόνο πολιτικές. Τι άλλο παρά ουτοπία είναι η Καινή Διαθήκη παρά ένα σύνολο προφητειών που στηρίζονταν σε φαντασίωση μιας σειρά ουτοπικών αλλόκοτων πολιτειών με αρχές την ευλάβεια και την αρετή;

Ο πιο παλιός ουτοπιστής στοχαστής ήταν ο βοσκός και φρουτοσυλλέκτης Άμος, ο οποίος τον 8ο αιώνα π.Χ. αγωνίστηκε εναντίον της διαφθοράς των αρχουσών ελίτ του Ισραήλ και εναντίον της άγριες εκμετάλλευσης των τιμίων εργατών. Οι πρώτοι προφήτες άνοιξαν το δρόμο για μια παράδοση θρησκευτικών στοχαστών που περιγράφουν ουτοπίες που χαρακτηρίζονται από αγάπη, τελετουργίες, υπηρεσία, ταπεινότητα, και η λατρεία της κοινής θεότητας. Στον πρώτο μ.Χ. αιώνα, σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη ο Ιησούς μίλησε για την Βασιλεία του Θεού στη Γη. Ο Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) έγραψε για την πόλη του Θεού και ο Σαβοναρόλα (1452-1498) κήρυττε την ουτοπία ενός ιδανικού θεοκρατικού κράτους. Μερικοί από αυτούς τους ιουδαιο-χριστιανούς στοχαστές πίστευαν ότι οι τέλειοι κόσμοι που περιέγραφαν τελικά θα γίνονταν πραγματικότητα. Άλλοι περιέγραψαν ιδανικούς κόσμους για να ασκήσουν πίεση για την μεταρρύθμιση των πραγματικών συστημάτων στην παρούσα φάση. Άλλες πνευματικές παραδόσεις, όπως ο Ταοϊσμός, ο Θεραβεδαϊστικός (Theraveda) Βουδισμός και το μεσαιωνικό Ισλάμ είχαν επίσης τους δικούς τους προδρόμους ουτοπιστικών κοινωνιών και πολιτειών. Και τα δύο είδη στοχαστών, τόσο εκείνοι οι οποίοι προέβλεπαν κυριολεκτικά έναν παράδεισο όσο και εκείνοι που χρησιμοποιούσαν τις ουτοπίες ως πρόγραμμα δράσης για τη δική τους εποχή, άνοιξαν το δρόμο για μεταγενέστερες μορφές θρησκευτικής ουτοπικής σκέψης και πράξης.

Τι άλλο παρά ουτοπικές καταστάσεις ήταν στον Μεσαίωνα οι φαντασιώσεις της Βασιλείας των Ουρανών ως μοναδικό δυνατό πρότυπο; Ο Άγιος Αυγουστίνος στο έργο του Η Πολιτεία του Θεού, λέει πως ο άνθρωπος είναι πολίτης δύο πόλεων, της πόλης όπου γεννήθηκε και της πόλης του Θεού κι αυτό επειδή ο άνθρωπος είναι διφυής, αποτελούμενος από σώμα και πνεύμα. Οι δύο αυτές κοινωνίες διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη φύση, την προέλευση και το σκοπό τους. Έτσι έχουμε το Ουράνιο κράτος του Θεού και το επίγειο κράτος του Σατανά. Αμφότερα ανάγονται στην εποχή που ακόμα ο άνθρωπος δεν υπήρχε. Η πρώτη εγκαθιδρύθηκε από τους αγγέλους και η δεύτερη, η επίγεια, από τους αποστάτες και τιμωρημένους αγγέλους. Η επίγεια πόλη και η πόλη του Θεού δεν έπρεπε να ταυτιστούν με υφιστάμενους ανθρώπινους θεσμούς: με την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και εξουσία και με τις Εκκλησιαστικές δομές εκείνης της περιόδου. Οι δύο πόλεις δεν ήταν αισθητά χωρισμένες, σε όλη την επίγεια ζωή, αλλά ανακατεμένες και θα χωρίζονταν μόνο στη Δευτέρα παρουσία. Το κράτος έπρεπε να είναι ένα χριστιανικό κράτος, να εξυπηρετεί τη χριστιανική κοινότητα και να συμβάλει στην ανθρώπινη σωτηρία διατηρώντας την αγνότητα της πίστης. Ένα κράτος είναι δίκαιο μόνο αν είναι χριστιανικό.

Στην περίοδο της Αναγέννησης (15-17 αιώνες μΧ) διατυπώθηκαν νέες ουτοπίες ενός «εξευγενισμένου Παραδείσου» μέσα από τα «χαλάσματα» της μεσαιωνικής εκκλησίας, για να φτάσουμε στο 18ο αιώνα κατά τον οποίο μια νέα «γη της επαγγελίας» χαράζεται καθώς καταρρέει από τα χτυπήματα του Διαφωτισμού η πνευματική και υλική χιλιετής κυριαρχία των παπάδων και γκρεμίζεται η βλακεία και η δεισιδαιμονία. Παρ’ όλα αυτά, «ο κόσμος», λέει ο Μάμφορντ, «χρειάζεται τις ουτοπίες και τα παραμύθια» και ότι «δεν έχει σημασία το πού πηγαίνουμε φτάνει να οδεύουμε συνειδητά προς έναν συγκεκριμένο στόχο».

Συνεχίζεται…