Ένας ευρύς κύκλος της παραδοσιακής μαρξιστικής διανόησης δεν είχε ιδιαίτερη τάση να συζητάει –όπως εν μέρει έγινε και με τα ζήτημα της γραφειοκρατίας– και να ενασχολείται με κοινωνικές κατηγορίες που ξεφεύγουν από τους παραδοσιακούς ορισμούς της για την κοινωνική τάξη. Έτσι η χρήση της έννοιας της «ελίτ» δεν είναι συχνή. Ο Μαρξ θεωρούσε ότι οι άνθρωποι συγκροτούν κοινωνικές σχέσεις ανεξάρτητα από τις θελήσεις τους και ότι οι πεποιθήσεις και συμπεριφορές τους καθορίζονται ως επί το πλείστον από τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν. Σημαντικότερες είναι οι συνθήκες της οικονομικής παραγωγής που τείνουν να καθορίζουν τις άλλες πλευρές της κοινωνικής συμπεριφοράς και τις πεποιθήσεις. Αυτές οι οικονομικές συνθήκες ποικίλουν από εποχή σε εποχή και σε κάθε εποχή (εκτός από την προϊστορική) υπάρχουν διαφορετικές κυρίαρχες και κυριαρχούμενες κοινωνικές τάξεις. Καθώς οι κυρίαρχες τάξεις οργανώνονται καλύτερα και πιο αποτελεσματικά αλλάζουν το οικονομικό σύστημα προς την κατεύθυνση της εντονότερης εκμετάλλευσης των κυριαρχούμενων τάξεων. Πηγή «προόδου» για τις κυρίαρχες τάξεις είναι αυτή η ένταση της εκμετάλλευσης που από τη μια συνεπάγεται αυξήσεις πλούτου και οικονομικής παραγωγικότητας, χρηματοδότηση της επιστήμης και του πολιτιστικού γίγνεσθαι, ενώ από την άλλη δημιουργεί κοινωνικές συγκρούσεις καθώς η μη οικονομική οργάνωση της κοινωνίας αποτυγχάνει να αλλάξει με τους ίδιους ρυθμούς ώστε να ταιριάξει με τις νέες οικονομικές συνθήκες. Οι τάξεις που δεν είναι πλέον οικονομικά χρήσιμες συγκρούονται με την «πρόοδο» για να υπερασπιστούν τις προνομιακές τους θέσεις. Όταν αυτές οι κοινωνικές εντάσεις γίνουν ιδιαίτερα οξείες αρχίζει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης και η κοινωνία παίρνει μια πιο σύγχρονη μορφή. Ο Μαρξ υπέθετε ότι όταν οι οικονομικές συνθήκες προοδεύσουν σε ιδιαίτερα υψηλό βαθμό θα υπάρξει μια παρόμοια επαναστατική περίοδος και οι καπιταλιστικές κοινωνίες θα μετασχηματιστούν σε σοσιαλιστικές, ιδιαίτερα στη Δυτική Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική.
Από τον Μαρξ στους επιγόνους
Από τον Μαρξ στους επιγόνους
Ο Μαρξ όριζε την πολιτική ζωή ως αντανάκλαση της ταξικής πάλης και ανέλυε τους πολιτικούς αγώνες θεωρώντας τα πολιτικά κόμματα και τους πολιτικούς ηγέτες ως εκπροσώπους των ταξικών τους συμφερόντων. Οι επίγονοί του δεν φρόντισαν να αναπτύξουν ιδιαίτερα τις επί μέρους αναλύσεις τους για τα στρώματα που δεν είχαν ταξική βάση συγκρότησης τα μέσα παραγωγής αλλά διακρίνονται από την κατοχή γνώσης, δεξιοτήτων και ταλέντου. Έτσι, η έννοια της τεχνοκρατίας δεν διερευνήθηκε αρκετά. Όμως, όπως είδαμε, ο H. Braverman, o A. Feenberg και άλλοι μαρξιστές τόνισαν ότι ενυπήρχε και άλλη πλευρά στο έργο του Μαρξ. Εκτός από την «θεωρία της ιδιοκτησίας» ενυπήρχε η «θεωρία της εργασιακής διαδικασίας». Η πάλη ενάντια στην άνιση κατανομή του πλούτου πρέπει να συνοδεύεται και από την πάλη ενάντια στην άνιση κατανομή της δύναμης και της εξουσίας στο χώρο εργασίας. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός πρέπει να επικριθεί συνολικά ως τέτοιος αντί για την αδυναμία του να προσφέρει καταναλωτική αφθονία και ισότητα. Η κυριαρχία και η αλλοτρίωση αποτελούν εξίσου κεντρικής σημασίας με την ταξική διαίρεση της κοινωνίας. Η κυριαρχία των πλουσίων είναι αναπόσπαστα δεμένη με το χωρισμό των εργατών από τα μέσα παραγωγής και με την υποταγή τους στην εργασιακή διαδικασία υπέρ των συμφερόντων των κατόχων του πλούτου. Έτσι, ο Μαρξ θεωρείται ένας από τους πρώτους επικριτές της τεχνοκρατίας. Το αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής ήταν ένα μεγάλο μέρος της αριστεράς να εμπλακεί στις συζητήσεις, στους αγώνες και τα πειράματα εργατικού και κοινωνικού ελέγχου και αυτοδιαχείρισης στη Δυτική Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, την Αλγερία και την Κίνα στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και τις αρχές της δεκαετίες του ’70. Τέθηκαν έτσι ζητήματα οργάνωσης και διαχείρισης της εργασίας και των αποτελεσμάτων της, της πολλαπλότητας και των μορφών κατανομής δύναμης, εξουσίας και αρμοδιοτήτων στο πλαίσιο της επιχείρησης, καθώς και ζητήματα διαδικασιών ανάπτυξης καινοτομιών και νεωτερισμών.
Στο πλαίσιο της γενικότερης νεομαρξιστικής σχολής, η νέα ταξική διάρθρωση της «μεταβιομηχανικής κοινωνίας» δεν είναι ριζικά διαφορετική από αυτή της βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας. Αντίθετα, σημειώνεται μια μεγάλη κεφαλαιοκρατική εξάπλωση, «που αναδιαρθρώνει τους εναπομείναντες θύλακες μη κεφαλαιοκρατικής οργάνωσης.» Συνέπειες αυτής της αναδιάρθρωσης είναι α) η εμπορευματοποίηση των μη υλικών μορφών παραγωγής, β) η κατίσχυση του καπιταλιστικού πολιτισμού, και γ) η μεταλλαγή του καπιταλισμού σε «μεταμοντέρνο» χωρίς την επίλυση των αντινομιών της καπιταλιστικής νεωτερικότητας. Οι τελευταίες «βαθαίνουν και ριζοσπαστικοποιούνται διότι προωθούνται σε παγκόσμια κλίμακα».
Σ’ αυτό το πλαίσιο της μεταβιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας σχηματίζεται μια πολιτική κουλτούρα που, έχοντας δώσει κυριαρχική θέση στην τεχνοκρατική γνώση -και μάλιστα στις πιο στενές μορφές της-, απαξιώνει τη θέση των ιστορικών ή ηθικών παραδόσεων. Έτσι απαξιώνεται η δυνατότητά της να αναστοχαστεί σχετικά με τις κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες των επερχόμενων μετασχηματισμών της οικονομίας, των εργασιακών σχέσεων, της πολιτικής, του περιβάλλοντος και άλλων πλευρών της κοινωνικής ζωής. Παρά την επέκταση της διανοητικής εργασίας σε ολοένα και ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας, αυτή τείνει να επικεντρώνεται ολοένα και πιο πολύ σε στενότερες μορφές που δημιουργούνται γύρω από την υψηλή τεχνολογία και τις υπηρεσίες. Προσανατολισμένα κυρίως σ’ αυτή την κατεύθυνση είναι τα ιδρύματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που παράγουν αποφοίτους, οι οποίοι εκπαιδεύονται με τη λογική της πρακτικής απόδοσης της εργαλειακής γνώσης και απορρίπτουν, ουσιαστικά, τον κοινωνικο-πολιτικό αναστοχασμό και τη δράση στην κατεύθυνση των κοινωνικών αλλαγών. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των οικονομικών σπουδών όπου ολοένα και περισσότερο προσανατολίζονται στη λογική της εξυπηρέτησης των επιχειρήσεων με την ανάπτυξη των business studies μειώνοντας την ενασχόληση με την δημόσια και την κοινωνική οικονομία ή τις εργασιακές σχέσεις. Έτσι εργαλειοποιείται η διανοητική δραστηριότητα με αποτέλεσμα την κυριαρχία εκείνων των «ειδικών» (τηλεπικοινωνιακοί σύμβουλοι, αναλυτές αγορών κ.α.), οι οποίοι υποβαθμίζουν την κοινωνική σημασία και αξία των δημόσιων διανοούμενων, τους οποίους, στην καλύτερη των περιπτώσεων, προορίζουν για τη θέση του υπεύθυνου δημοσίων σχέσεων, δηλαδή για το ρόλο των spin doctors των μεγάλων καπιταλιστικών επιχειρήσεων.
Η τάση για διαχείριση και έλεγχο της πληροφόρησης εκφράζει την τεχνοκρατική λογική που ενυπάρχει στην παράδοση του Διαφωτισμού: εξορθολογισμός, επιστημονική διοίκηση κοινωνική μηχανική, αποδοτικότητα/αποτελεσματικότητα και δαημοσύνη. Η δημόσια σφαίρα της δημοκρατίας διαβρώνεται τόσο από της δυνάμεις της εμπορευματικοποίησης όσο και από διαδικασίες πολιτικής διαχείρισης και χειραγώγησης. Η ορθολογικότητα του Διαφωτισμού μετασχηματίζεται σε εξορθολογισμό, τεχνοκρατία και επιστημονική κοινωνική διαχείριση. Η προπαγάνδα και η πληροφόρηση έχουν καταστεί κανονιστικές και θεμελιακές όψεις του κοινωνικού ελέγχου. Με τον εύστοχο λόγο του ο Μαξ Βέμπερ αποκάλεσε τη «γραφειοκρατία» ως «σιδερένιο κλουβί» προβλέποντας ότι οι άνθρωποι θα εγκλωβιστούν σ’ αυτό όταν θα ενσταλλαχτεί η τεχνοκρατική λογική στις γραφειοκρατικές οργανώσεις. Αναπαράγονται, κατ’ αυτό τον τρόπο, οι «πραγματικές σχέσεις εξουσίας» στο πλαίσιο των οποίων ιεραρχικά ανώτερα είναι εκείνα τα κοινωνικά συμφέροντα τα οποία προσδιορίζουν την κατεύθυνση και το ρυθμό της τεχνικής προόδου και προσδιορίζουν τόσο το κοινωνικό σύστημα συνολικά όσο και την αυτονομία της τεχνολογίας και της επιστήμης που καθίστανται ολοένα και περισσότερο ανεξάρτητες μεταβλητές ακόμη και έναντι της οικονομίας. Η τεχνοκρατία μπορεί επίσης να καταστεί αφανής ιδεολογία που διεισδύει στη συνείδηση της αποπολιτικοποιημένης μάζας του πληθυσμού όπου μπορεί να αποκτήσει νομιμοποιητική δύναμη, ώστε η κυρίαρχη τάξη να λαμβάνει ουσιαστικά τις αποφάσεις και να χρησιμοποιεί με δημοψηφισματικό τρόπο ή/και μέσω δημοσκοπήσεων την κοινή γνώμη. Έτσι, η παρουσίαση των πρακτικών προβλημάτων ως τεχνικών καλύπτει και δικαιολογεί το συμφέρον μιας συγκεκριμένης τάξης και την καταπίεση της ανάγκης μιας άλλης για χειραφέτηση.
Θανάσης Τσακίρης
Θανάσης Τσακίρης
No comments:
Post a Comment