Αριστοτέλης και Πολίτευμα

Θα έχετε ακούσει ή διαβάσει κάπου ότι η πιο γνωστή φράση του Αριστοτέλη είναι πως «ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό». Όντως, αυτή η φράση είναι η συνοπτικότερη δήλωση της θεωρίας του. Ο άνθρωπος είναι, εκ φύσεως, πολιτικό ον. Η «πόλις» είναι «φυσική κοινότητα» και έχει μεγαλύτερη αξία από την οικογένεια και αυτή με τη σειρά της από το μεμονωμένο άτομο καθώς το ΟΛΟΝ είναι σημαντικότερο από το ΜΕΡΟΣ. Βλέπει την Πολιτική και την Πολιτεία ως οργανισμό και όχι ως μηχανή. Κανένα μέρος του οργανισμού δεν μπορεί να υπάρχει δίχως τα υπόλοιπα. Άρα, η αντίληψή του για την Πόλη είναι «οργανική». Η «πόλις» λειτουργεί ως πολιτική κοινότητα. Ο σκοπός της πόλης δεν είναι απλώς η αποφυγή της αδικίας ή να εγγυάται την οικονομική σταθερότητα, αλλά να επιτρέπει, σε ορισμένους τουλάχιστον, τη δυνατότητα να βιώσουν το «ευ ζην» και να εκτελούν ευγενείς και ωραίες πράξεις. Αυτή η θεωρία αμφισβητήθηκε στους νεώτερους χρόνους από τους στοχαστές του «κοινωνικού συμβολαίου», οι περισσότεροι από τους οποίους υποστήριξαν ότι τα άτομα γεννιόνταν στη «φυσική κατάσταση» και συγκρότησαν το «κοινωνικό συμβόλαιο» για προστατεύονται από το φόβο του «βίαιου θανάτου» και τις δυσκολίες της ζωής στη «φυσική κατάσταση».

Αντίθετα με τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης τόνιζε ότι «δεν είναι απλώς περιττό για ένα βασιλιά να είναι φιλόσοφος, αλλά αποτελεί μειονέκτημα». Για αυτό, έλεγε, ότι «καλύτερα ένας βασιλιάς να συμβουλεύεται τους αληθινούς φιλοσόφους» καθώς «έτσι θα μπορούσε να γεμίσει τη βασιλική του εξουσία με καλές πράξεις και όχι με καλά λόγια.».

Ο Αριστοτέλης δεν περιγράφει εκ των προτέρων μια ιδεώδη πόλη. Με βάση τη διάρθρωση της πόλης από μικρότερες μονάδες και το ότι κάθε τι έχει το σκοπό (το αγαθό είναι ο σκοπός των ανθρώπων),προχωρά στην ανάλυσή του των βασικών θεμάτων. Ο σκοπός καθορίζει και τη διάκριση μεταξύ ηθικού και μη ηθικού στην ανάλυσή του στο θέμα του πλούτου . Η απόκτηση των αναγκαίων για τη ζωή αγαθών είναι φυσική κατάσταση ενώ το εμπόριο και η τοκογλυφία αφύσικη και καταδικαστέα.

Ο Αριστοτέλης διαφοροποιήθηκε σε πολλά ζητήματα από τον Πλάτωνα.
Θεωρεί ως ειδοποιό και ποιοτική διαφορά της αρετής του άρχοντα και της αρετής του αρχόμενου. Αυτή η θέση προκύπτει από την αντίληψή του για την ψυχή που αποτελείται από δύο ξεχωριστά μέρη: το άρχον και το αρχόμενο που αντανακλούν τα συστατικά των κοινωνικών μονάδων που εξετάζει.

Ο Αριστοτέλης αμφισβητεί τον Πλάτωνα και στο θέμα της εξουσίας ως επιστήμης. Ο Πλάτων θεωρεί την ικανότητα των φιλοσόφων-βασιλέων να ασκούν εξουσία και την διακυβέρνηση ως επιστήμη που μαθαίνεται δια της παιδείας. Σήμερα θα λέγαμε ότι ο φιλόσοφος-βασιλιάς είναι ο πρώτος τεχνοκράτης στην εξουσία. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι ο άρχων θα έπρεπε να θητεύσει και στη θέση του αρχόμενου και αντίστροφα και ο αρχόμενος να ασκήσει εξουσία για να αποκτούν εμπειρίες, να κατανοούν τις συνθήκες και ουσιαστικά να μην είναι κανείς μόνιμος κάτοχος της εξουσίας. Έτσι, λοιπόν, χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχει και να άρχεται κανείς με την σειρά του.

Οι διαφορές των πολιτευμάτων

Ο Αριστοτέλης διαφώνησε και σε άλλα θέματα με τον δάσκαλό του.

Ο Πλάτων με βάση την ιδεώδη Πολιτεία του ορίζει τα αποκλίνοντα πολιτεύματα:

• Τιμοκρατία
• Ολιγαρχία
• Δημοκρατία
• Τυραννία.

Ο Αριστοτέλης ξεκινά από την άλλη μεριά αναζητώντας το καλύτερο πολίτευμα. Μελέτησε τα υπάρχοντα πολιτεύματα ως προπάτορας της συγκριτικής πολιτικής. Τα κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ανάλογα πάλι με το σκοπό της πόλης., δηλαδή αν υπηρετούν το κοινό συμφέρον των πολιτών Τα χωρίζει σε φυσιολογικά πολιτεύματα και σε παρεκβάσεις τους (αυτοί που κυβερνούν το κάνουν για το δικό τους συμφέρον).
Έτσι ο Αριστοτέλης προσδιορίζει:
• το πολίτευμα της βασιλείας (εξουσία του ενός) και ως παρέκβασή του την τυραννία,
• το πολίτευμα της αριστοκρατίας (εξουσία των λίγων) και παρέκβασή του την ολιγαρχία
• το πολίτευμα της πολιτείας (εξουσία των πολλών) και παρέκβασή του τη δημοκρατία

Θέτοντας ως κύριο κριτήριο την αρετή, προκρίνει ως καλύτερο το πολίτευμα της Πολιτείας.

Θανάσης Τσακίρης