ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΠΑΤΕΡΑ» ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟ ΚΟΝΤ (του Θανάση Τσακίρη)

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΠΑΤΕΡΑ» ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟ ΚΟΝΤ

             

του Θανάση Τσακίρη  

Ο Isidore Auguste Marie Francois Xavier Comte γεννήθηκε στο Montellier της Νότιας Γαλλίας την 1η Ιανουαρίου 1798 και πέθανε το 1857. Ήταν ο πρώτος στοχαστής που συνειδητοποίησε την ανάγκη για μια ξεχωριστή επιστήμη της ανθρώπινης κοινωνίας. Θεωρείται ο πατέρας της κοινωνιολογίας, όχι λόγω της σημαντικής συνεισφοράς του στο θέμα αλλά λόγω της δημιουργίας της κοινωνιολογίας ως επιστήμης της κοινωνίας ή της επιστήμης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Επηρεασμένος από τον ουτοπικό σοσιαλιστή Henri Saint-Simon, του οποίου ήταν φοιτητής και γραμματέας, ο Comte ανέπτυξε τη θετική φιλοσοφία σε μια προσπάθεια να θεραπεύσει τις κοινωνικές κακουχίες και επιδίωκε την δημιουργία  μιας νέας κοινωνικής θεωρίας βασισμένη στις επιστήμες. Ο Comte είχε σημαντική επιρροή στη σκέψη του 19ου αιώνα, επηρεάζοντας το έργο των κοινωνικών στοχαστών όπως ο Karl Marx, ο John Stuart Mill και ο George Eliot. Η ιδέα του κοινωνιολογίας και του κοινωνικού εξελικτισμού έθεσε τον τόνο για τους πρώτους κοινωνικούς θεωρητικούς και ανθρωπολόγους όπως οι Harriet Martineau και Herbert Spencer, που εξελίσσονται στη σύγχρονη ακαδημαϊκή κοινωνιολογία που παρουσιάζει ο Émile Durkheim ως πρακτική και αντικειμενική κοινωνική έρευνα

Αρχικά ο Comte έδωσε την ονομασία "Κοινωνική Φυσική" στην επιστήμη που αυτός επινόησε αλλά αργότερα λάνσαρε  τη λέξη "Κοινωνιολογία». Την περίοδο κατά την οποία ο Comte  ζούσε στη Γαλλία η κατάσταση ήταν πολύ κρίσιμη. Επειδή υπήρχε μεγάλη κοινωνική ένταση στη χώρα, καθώς ο κόσμος της σκέψης χωρίστηκε σε δύο μεγάλα μπλοκ. Στο πρώτο κυριαρχούσαν επαναστατικές ιδέες και ριζοσπάστες  στοχαστές, ενώ στο άλλο κυριαρχούσαν οι θρησκευτικοί στοχαστές και πολλοί φανατικοί Καθολικοί. Ο Comte αντιτάχθηκε στους δύο αυτούς τρόπους σκέψης και έδωσε έμφαση στις επιστημονικές προοπτικές και στην επιστημονική ανάλυση. 

Οργάνωσε και ταξινόμησε την κοινωνική σκέψη που επικρατούσε πριν από την εποχή του.

Ο Comte περιέγραψε για πρώτη φορά την επιστημολογική θεώρηση του θετικισμού στο έργο του The Course in Positive Philosophy, μια σειρά κειμένων που δημοσιεύτηκαν μεταξύ 1830 και 1842. Αυτά τα κείμενα ακολούθησαν το έργο του Μια γενική άποψη του θετικισμού (1848, που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά το 1865). Οι τρεις πρώτοι τόμοι του πονήματος έχουν να κάνουν κυρίως με τις φυσικές επιστήμες που ήδη υπάρχουν (μαθηματικά, αστρονομία, φυσική, χημεία, βιολογία), ενώ οι τελευταίοι δύο έδωσαν έμφαση στην αναπόφευκτη έλευση της κοινωνικής επιστήμης. Παρατηρώντας την κυκλική εξάρτηση της θεωρίας και της παρατήρησης στην επιστήμη και ταξινομώντας τις επιστήμες με αυτό τον τρόπο, ο Comte μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος φιλόσοφος της επιστήμης με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Ο Comte ήταν επίσης ο πρώτος που ξεχώρισε ρητά τη φυσική φιλοσοφία από την επιστήμη. Γι’ αυτόν, οι φυσικές επιστήμες έπρεπε απαραίτητα να φτάσουν πρώτα, προτού η ανθρωπότητα να διοχετεύσει επαρκώς τις προσπάθειές της στην πιο προκλητική και περίπλοκη «επιστήμη της βασίλισσας» της ίδιας της ανθρώπινης κοινωνίας. Επομένως, η δουλειά του για τον θετικισμό θέλησε να καθορίσει λεπτομερέστερα τους εμπειρικούς στόχους της κοινωνιολογικής μεθόδου.

1.  Θετική φιλοσοφία (1830-42)

2. Σύστημα θετικής πολιτείας (1851 -54)

3. Θρησκεία της ανθρωπότητας (1856)

Ο Comte δεν επινόησε μια συγκεκριμένη μεθοδολογία μελέτης της γνώσης αλλά επίσης ανέλυσε την εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης και των διαφόρων σταδίων της. Είχε αναπτύξει μια γραμμική θεωρία της εξέλιξης. Σύμφωνα με τον Comte, ο ατομικός νους και η ανθρώπινη κοινωνία περνούν διαδοχικά στάδια της ιστορικής εξέλιξης που οδηγούν σε ένα τελικό στάδιο τελειότητας. Η αρχή (principle)που αναπτύχθηκε από τον Comte για τη  μελέτη της ανθρώπινης σκέψης προϋποθέτει βαθμιαία εξέλιξη και ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης και είναι γνωστός ως νόμος τριών σταδίων σκέψης που θεωρεί ως παγκόσμιο νόμος της πνευματικής ανάπτυξης. Σύμφωνα με τον ίδιο κάθε κλάδος της γνώσης μας περνά μέσα από τρεις διαφορετικές θεωρητικές συνθήκες: θεολογική ή φανταστική, η μεταφυσική ή η αφηρημένη και θετική ή επιστημονική. Αντιλαμβάνεται την εξέλιξη του ανθρώπινου νου  παράλληλα με την εξέλιξη του ατομικού μυαλού. Επικεντρώθηκε κυρίως στα στάδια της ανάπτυξης και της προόδου του ανθρώπινου νου και τόνισε ότι τα στάδια αυτά σχετίζονται με τα παράλληλα στάδια στην ανάπτυξη της κοινωνικής τάξης, των κοινωνικών μονάδων, της κοινωνικής οργάνωσης και των υλικών συνθηκών της ανθρώπινης ζωής.

(α) Θεολογικό ή φανταστικό στάδιο:

Το πρώτο στάδιο του νόμου τριών σταδίων. Χαρακτηρίζει τον κόσμο πριν από το 1300 μ.Χ. Σύμφωνα με τον Comte σε αυτό το στάδιο όλες οι θεωρητικές αντιλήψεις φέρουν μια φυσική εντύπωση. Υπέθεταν  οι άνθρωποι ότι όλες οι δραστηριότητες τους καθοδηγούνται και κυβερνούνται από υπερφυσική δύναμη. Σε αυτό το στάδιο ο κοινωνικός και ο φυσικός κόσμος παραγόταν από τον Θεό. Η σκέψη του ανθρώπου καθοδηγείται από θεολογικά δόγματα. Χαρακτηρίστηκε από την έλλειψη λογικής και ομαδικής σκέψης. Η θεολογική σκέψη χαρακτηρίζεται από αντιεπιστημονικές απόψεις.

Οι άνθρωποι δεν μπορούν να βρουν τις φυσικές αιτίες διαφορετικών γεγονότων κι ο θεολόγος τους τις αποδίδει σε φανταστικές ή θεϊκές δυνάμεις. Αυτή η εξήγηση των φυσικών γεγονότων σε θεϊκές ή φανταστικές συνθήκες είναι γνωστή ως θεολογική σκέψη. Η περίσσεια ή η απουσία βροχής πιστεύεται ότι οφείλεται σε θεϊκή ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια. Η μαγεία και ο τοτεμισμός έδωσαν έμφαση.

Στο στάδιο αυτό κυριαρχούσαν οι ιερείς. Υπονοούσαν την πίστη σε έναν άλλο κόσμο όπου κατοικούν οι θεϊκές δυνάμεις που επηρεάζουν και ελέγχουν όλα τα γεγονότα σε αυτόν τον κόσμο. Με άλλα λόγια σε αυτή τη θεολογική φάση όλα τα φαινόμενα αποδίδονται σε κάποια υπερφυσική δύναμη. Ο Comte είχε χωρίσει το θεολογικό στάδιο στα τέσσερα στάδια που ακολουθούν.

(i) Φετίχ

(ii) Ανθρωπομορφισμός

(iii) Πολυθεϊσμός

(iv) Μονοθεϊσμός

Φετιχισμός: Είναι το πρώτο και κύριο υπο-στάδιο στο στάδιο της θεολογικής σκέψης. Σε αυτό το στάδιο οι άνθρωποι σκέφτονταν ότι σε κάθε αντικείμενο ή πράγμα που διέμενε ο Θεός. Ο φετιχισμός είναι ένα είδος πεποίθησης ότι υπάρχει κάποιο ζωντανό πνεύμα στα μη ζωντανά αντικείμενα.

Ανθρωπομορφισμός: Είναι το δεύτερο υπο-στάδιο της θεολογικής φάσης. Με τη σταδιακή εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης σημειώθηκε αλλαγή ή βελτίωση στην ανθρώπινη σκέψη που οδήγησε στην ανάπτυξη αυτού του σταδίου.

Πολυθεϊσμός: Με το πέρασμα του χρόνου αναπτύσσεται το ανθρώπινο μυαλό και σημειώνεται μια αλλαγή στη μορφή σκέψης. Ένα πιο εξελιγμένο και ανεπτυγμένο στάδιο από ό, τι ο φετιχισμός και ο ανθρωπομορφισμός εμφανίστηκαν. Δεδομένου ότι υπήρχαν πολλά πράγματα ή πολλά αντικείμενα, ο αριθμός των Θεών πολλαπλασιάστηκε. Έτσι οι άνθρωποι βρέθηκαν να ασχολούνται με τη λατρεία πολλών θεών. Πίστευαν ότι ο κάθε Θεός είχε ορισμένη λειτουργία και ο τομέας δράσης ή λειτουργίας του ήταν καθορισμένος. Σε αυτό το στάδιο ο άνθρωπος είχε ταξινομήσει τις φυσικές δυνάμεις του Θεού.

Μονοθεϊσμός: Με το πέρασμα του χρόνου ο ανθρώπινος νους αναπτύσσεται περαιτέρω και επήλθε μια αλλαγή και εξέλιξη στη μορφή σκέψης. Δημιουργήθηκε ένα πιο εξελιγμένο και ανεπτυγμένο στάδιο το οποίο ήταν γνωστό ως Μονοθεϊσμός. Αυτό είναι το τελευταίο υπο-στάδιο της θεολογικής φάσης. Αντικατέστησε την προηγούμενη πίστη σε πολλούς Θεούς από την πίστη σε έναν Θεό. Υπονοούσε ότι ένας Θεός ήταν ανώτατος ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τη διατήρηση του συστήματος του κόσμου. Αυτός ο τύπος μονοθεϊστικής σκέψης σήμανε τη νίκη της ανθρώπινης διάνοιας έναντι στην παράλογη σκέψη.

(β) Μεταφυσικό ή Αφηρημένο Στάδιο:

Πρόκειται για το δεύτερο στάδιο περίπου μεταξύ 1300 και 1800 μ.Χ. Πρόκειται για μια βελτιωμένη μορφή του θεολογικού σταδίου. Σε αυτό το στάδιο πιστεύεται ότι μια αφηρημένη εξουσία ή δύναμη καθοδηγούσε και καθορίζει όλα τα γεγονότα του κόσμου. Ήταν εναντίον της πίστης σε συγκεκριμένο Θεό. Υπήρξε ανάπτυξη του λόγου στην ανθρώπινη σκέψη. Ο άνθρωπος έπαψε να πιστεύει ότι ήταν το υπερφυσικό ον που έλεγχε και καθοδηγούσε όλες τις δραστηριότητες. Σύμφωνα με τον Comte, στη μεταφυσική κατάσταση, που είναι μόνο μια τροποποίηση του πρώτου, ο νους αντιλαμβάνεται αντί για υπερφυσικά όντα, αφηρημένες δυνάμεις, πραγματικές οντότητες που είναι εγγενείς σε όλα τα όντα και είναι ικανά να παράγουν όλα τα φαινόμενα. Σε αυτό το στάδιο η θέση της υπερφυσικής δύναμης του πρώτου σταδίου αναλαμβάνεται από τις αφηρημένες αρχές.

(γ) Θετικό στάδιο:

Το τελευταίο και τελικό στάδιο της ανθρώπινης σκέψης ή του ανθρώπινου νου ήταν το θετικό στάδιο ή επιστημονικό που  ξεκίνησε το 1800. Αυτό το στάδιο χαρακτηρίζεται από πίστη στην επιστήμη. Οι άνθρωποι τείνουν πλέον να εγκαταλείπουν την αναζήτηση για απόλυτες αιτίες (Θεός ή Φύση) και επικεντρώνονται αντ’ αυτού στην παρατήρηση του κοινωνικού και φυσικού κόσμου στην αναζήτηση των νόμων που τους διέπουν. Σύμφωνα με τον Comte η παρατήρηση του και η ταξινόμηση των γεγονότων ήταν η αρχή της επιστημονικής γνώσης. Σε αυτό το στάδιο, οι ιερείς ή οι θεολόγοι αντικαταστάθηκαν από επιστήμονες. Οι πολεμιστές αντικαταστάθηκαν από τους βιομηχάνους. Η παρατήρηση κυριαρχεί πάνω από τη φαντασία. Όλες οι θεωρητικές έννοιες γίνονται θετικές ή επιστημονικές.

The Positive Philosophy of Auguste Comte, Volume I, translated by Martineau.

A General View of Positivism, translated by J.H. Bridges.

The Philosophy of Mathematics, from the Cours de Philosophie Positive, translated by Gillespie.

The Catechism of Positive Religion, translated by Congreve.

Νικόλαος Χ. Τάτσης (1997) Κοινωνιολογία. Ιστορική εισαγωγή και θεωρητικές θεμελιώσεις, Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας

Αντωνοπούλου Μαρία (2011) Οι κλασσικοι της κοινωνιολογιας: κοινωνικη θεωρια και νεοτερη κοινωνια, Αθήνα: Εκδ. Σαββαλας

Bourdeau, Michel, "Augste Comte", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition)

Lallement Μichal (2004) Ιστορία των κοινωνιολογικών ιδεών, Αθήνα: Εκδ. Μεταίχμιο

Ανθολογία (2010) Οι κλασικοί της κοινωνιολογίας: Αύγουστος Κοντ, Χέρμπερτ Σπένσερ, Καρλ Μαρξ, Εμίλ Ντυρκέμ, Μαξ Βέμπερ, Γκεόργκ Ζιμέλ, Μαξ Σέλερ, Θορστάιν Βέμπλεν, Βιλφρέντο Παρέτο, Ρόμπερτ Μίκελς, Καρλ Μανχάιμ, Χέρμπερτ Μαρκούζε , Αθήνα: Εκδ.Οδυσσέας