Ο Μύθος του Σπηλαίου

Ο Πλάτωνας ανέπτυξε τη θεωρία των Μορφών. Η κοσμολογία του στηριζόταν στην ιδέα των «δύο κόσμων». Ο πρώτος κόσμος είναι αυτός της καθημερινής ζωής και των εμπειριών. Αυτός ο κόσμος είναι κόσμος παροδικότητας και αλλαγής. Ο δεύτερος κόσμος είναι ιδεατός. Αποτελείται από ιδεώδεις «Μορφές». Έτσι, ο Πλάτωνας δημιούργησε έναν κόσμο σύμφωνα με τις απόψεις του Παρμενίδη, δηλαδή έναν κόσμο του «Όντος», που είναι αιώνιος, σταθερός και αμετάβλητος. Έφτιαξε, όμως, κι έναν άλλο κόσμο με βάση τις απόψεις του Ηράκλειτου, δηλαδή έναν κόσμο του «Γίγνεσθαι», που βρίσκεται σε κατάσταση ρευστότητας. Δεν είναι, όμως, δύο απόλυτα ξεκομμένοι κόσμοι. Οι δυο κόσμοι επικοινωνούν. Ο κόσμος του «Γίγνεσθαι» ορίζεται από τον κόσμο του «Όντος», που είναι ο κόσμος των ιδεατών «Μορφών». Κι αυτό παρ’ όλο που ο κόσμος του «Γίγνεσθαι» είναι αυτός που μεταβάλλεται.
Οι «Μορφές» αποτελούν παραδείγματα της δομής και του χαρακτήρα του κόσμου. Ανάμεσα σε αυτά τα αφηρημένα αντικείμενα είναι η Ομορφιά, η Καλοσύνη, η Ισότητα, η Διαφορά, η Αλλαγή, η Σταθερότητα κ.ά. Η σημαντικότερη διάκριση την οποία κάνει ο Πλάτωνας είναι ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και στο «είναι». Παραδείγματος χάριν, ανάμεσα στα παρατηρήσιμα αντικείμενα που φαίνονται όμορφα και στο μοναδικό αντικείμενο που είναι, πράγματι, η Ομορφιά.

Ο Μύθος του Σπηλαίου

Στην περίφημη πραγματεία του «Πολιτεία», ο Πλάτωνας αφηγείται τον «μύθος του σπηλαίου». Τι λέει ο μύθος; Μια ομάδα αλυσοδεμένων σκλάβων στέκονται με τα πρόσωπα στραμμένα προς το τοίχωμα του σπηλαίου. Το μόνο που μπορούν να δουν είναι «σκιές» που πέφτουν στο τοίχωμα. Η πραγματικότητα την οποία αντιλαμβάνονται είναι μόνο οι σκιές οι οποίες, όμως, δεν είναι ψεύτικες, αλλά αποτέλεσμα αντικειμένων που είναι λίγο-πολύ αληθινά. Προσοχή. Ο Πλάτωνας δεν μιλά για «ψευδαισθήσεις» αλλά για διαφορά ενός περισσότερο αληθινού και ενός λιγότερο αληθινού κόσμου, ενός «ανώτερου» κι ενός «κατώτερου» κόσμου. Αν επιτραπεί σ’ έναν σκλάβο, έναν φιλόσοφο ίσως, να βγει στην επιφάνεια κα να δει τα πραγματικά αντικείμενα που ρίχνουν τις σκιές στο τοίχωμα του σπηλαίου θα θαμπωθεί και θα ζαλιστεί. Θα κατανοήσει, έτσι, και θα συνειδητοποιήσει ότι ο προηγούμενος κόσμος στον οποίο κινιόταν είναι «ατελής». Τώρα βλέπει τις τέλειες Μορφές της δικαιοσύνης, της αρετής και της ανδρείας. Τώρα τις συγκρίνει με τις ατελείς, ασαφείς και συγκεχυμένες ιδέες των «κοινών ανθρώπων» του «κατώτερου κόσμου». Όταν ο φιλόσοφος κατέβηκε ξανά στον κόσμο του σπηλαίου (όπως στην πραγματικότητα «λυντσαρίστηκε» ο Σωκράτης από τη «μάζα» της Αθηναϊκής δημοκρατίας).
Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία ορίζει τη δική του ιδεώδη μορφή πολιτεύματος που πάρα πολύ απέχει από το να είναι δημοκρατική πολιτεία. Η διακυβέρνηση, κατά τον Πλάτωνα, πρέπει να ασκείται από αυτούς που είναι οι καλύτεροι γνώστες της και εμπνέονται από την αρετή. Και ποιοι είναι αυτοί; Μα ποιοι άλλοι από τους φιλοσόφους. Η ιδανική μορφή είναι ο Φιλόσοφος-Βασιλιάς.

Αυτή η Πλατωνική Πολιτεία έχει θετικά και αρνητικά. Πρώτο και κύριο είναι «τυραννική», «ιεραρχική» και «εξισωτική» διαδοχικά. Η φυσική αριστοκρατία κυβερνά χάρη στην ικανότητα, την κληρονομική εξουσία και την ανατροφή. Σε αυτή την «ήπια δικτατορία» όλοι γνωρίζουν τη θέση τους. Αυτή η κοινωνία δεν νοιάζεται για το μεμονωμένο άτομο γιατί το ατομικό καλό υποτάσσεται στο συλλογικό κοινό καλό. Υπάρχει λογοκρισία κάθε μορφής ανατρεπτικής τέχνης. Η τέχνη πρέπει να επιβάλλει την «ορθή συμπεριφορά». Τα άτομα δεν διαθέτουν ιδιοκτησία, δεν ανατρέφουν τα ίδια τους τα παιδιά που διαπαιδαγωγούνται από το κράτος. Όμως, πρόκειται για μια κοινωνία «ισότητας». Άνδρες και γυναίκες, ο πρώτος και ο έσχατος, όλοι έχουν ίδιες και ίσες ευκαιρίες. Η άρχουσα τάξη δεν έχει ιδιαίτερα προνόμια. Η ευτυχία είναι η συλλογική ευτυχία της πόλης-κράτος. Για την προστασία της φροντίζουν οι «φύλακες», δηλαδή πολεμιστές που είτε γεννήθηκαν για το σκοπό αυτό είτε απαρνήθηκαν τα όποια πλούτη τους για την τιμή και τη δόξα της πολιτείας. Τέλος, ο λαός είναι η τρίτη τάξη, οι «παραγωγοί» που είναι άνδρες και γυναίκες, πλούσιοι και φτωχοί.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΣΑΚΙΡΗΣ