Τι είναι Κοινωνιολογία; (του Θανάση Τσακίρη)

Τι είναι Κοινωνιολογία;

Η επιστήμη της κοινωνιολογίας είναι η συστηματική, αναλυτική ή αφηρημένη, στοχαστική μελέτη της ανθρώπινης κοινωνίας. Η θεμελιώδης αφετηρία της είναι η σχέση ατόμου και κοινωνίας. Αυτή η σχέση τίθεται στο επίκεντρο της κοινωνιολογικής στοχαστικής δραστηριότητας που μας βοηθάει να ξεφύγουμε από την αίσθηση την οποία έχουμε συχνά και που μας εμποδίζει να δούμε τα πράγματα με «άλλο μάτι» από αυτό της εντελώς «κοινής λογικής». Μας βοηθάει να συλλάβουμε τη «μεγάλη εικόνα» των δομών και των θεσμών τόσο στο παρόν όσο και στο ιστορικό παρελθόν της κοινωνίας και να στοχαστούμε σχετικά με πιθανές εναλλακτικές κοινωνικές μορφές του μέλλοντος. Μας βοηθάει, επίσης, να σχηματίσουμε μια υψηλής ευκρίνειας εικόνα του μικρού τοπίου της καθημερινότητάς μας, αναδεικνύοντας καθαρότερα τις διαδικασίες και τις σχέσεις που τη διέπουν και την καθορίζουν. Όμως, μας υποδεικνύει τρόπου δράσης, υπενθυμίζοντάς μας ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε που με τις δικές μας ενέργειες δημιουργούμε, μετασχηματίζουμε ή αλλάζουμε ριζικά τις κοινωνίες μας, τις δομές και τους θεσμούς της καθώς και την καθημερινή ζωή μας. Είμαστε μεν τα υποκείμενα της δράσης, αλλά ταυτόχρονα είμαστε υποκείμενα ενταγμένα σε μια δεδομένη ιστορική φάση σε μια κοινωνική ομάδα με βάση ορισμένα χαρακτηριστικά μας, όπως η τάξη, το φύλο, η εθνότητα, η φυλή, η κουλτούρα και ο πολιτισμός μας.

Για να ξεφύγουμε, λοιπόν, από την «πεζή» καθημερινότητά μας με τις καθιερωμένες, και συχνά παγιωμένες και στατικές, οπτικές γωνίες και να δούμε τα πράγματα με «άλλο μάτι», χρειάζεται να διαθέτουμε ή να μάθουμε πώς να την αποκτήσουμε, την «κοινωνιολογική φαντασία». Το καθήκον μας, λοιπόν, για να τιμήσουμε την ιδιότητά μας ως κοινωνικοί επιστήμονες, είναι να βοηθήσουμε «ώστε οι άνθρωποι να καταστούν ικανοί να συλλάβουν τις σχέσεις μεταξύ των ιδίων και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η κοινωνία τους. Η κοινωνιολογική φαντασία μας καθιστά ικανούς να συλλάβουμε την ιστορία και τη βιογραφία και τις μεταξύ τους σχέσεις στην κοινωνία.»

Όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο φαίνονται εκ πρώτης όψεως. Έχουν διατυπωθεί αρκετοί ορισμοί για το τι είναι «κοινωνιολογία» μεταξύ των οποίων οι παρακάτω:

1.     Κοινωνιολογία είναι η επιστήμη που μελετά (ως πραγματικά κοινωνικά φαινόμενα) την κοινωνική συμπεριφορά και την κοινωνική δράση.[1]

2.     Κοινωνιολογία είναι η επιστήμη που μελετά: α) την συγκρότηση, τη λειτουργία και το μετασχηματισμό των κοινωνικών συνόλων (ομάδες, χωριά, πόλεις, κοινωνίες και β) τις προϋποθέσεις και τις συνέπειες της εμφάνισης, της μεταβολής και της έκλειψης των κοινωνικών σχέσεων.[2]

3.     Κοινωνιολογία είναι η επιστημονική μελέτη των ομαδικών διαδικασιών  και δομών (οργανωτικά πρότυπα) και τις κοινωνικές και πολιτιστικές αιτίες και συνέπειες αυτών των διαδικασιών και δομών.[3]

Τι είναι κοινωνία;

Εκτός αυτών θα πρέπει να ορίσουμε τον όρο «κοινωνία». Κοινωνία, λοιπόν, είναι σύμφωνα με μία άποψη, «ένα σύστημα κοινωνικής διάδρασης/αλληλεπίδρασης που περιλαμβάνει τόσο την κουλτούρα όσο και την κοινωνική οργάνωση.» Το σύστημα αποτελεί μία σύναξη οντοτήτων/αντικειμένων, πραγματικών ή αφηρημένων, που αποτελούν ένα σύνολο μεταξύ τους με το κάθε στοιχείο να αλληλεπιδρά ή να συσχετίζεται με τουλάχιστον ένα ακόμη στοιχείο. Κάθε αντικείμενο που δεν έχει συσχέτιση με κάποιο άλλο στοιχείο του συστήματος, δεν αποτελεί στοιχείο του συστήματος. Ένα υποσύστημα είναι τότε ένα σύνολο στοιχείων, που αποτελεί ένα σύστημα από μόνο του, και ένα μέρος του όλου συστήματος. Στο πλαίσιο, λοιπόν, μιας κοινωνίας οι άνθρωποι έχουν μια κοινή κουλτούρα, ακόμη και αν στο εσωτερικό της υπάρχει μεγάλη ποικιλία πολιτιστικών διαιρέσεων. Σε μια κοινωνία, οι άνθρωποι που είναι μέλη της θεωρούν τους εαυτούς τους ιδιαίτερους και ξεχωριστούς σε σχέση με μέλη άλλων κοινωνιών, διατηρούν δεσμούς διάδρασης και έχουν υψηλό βαθμό αλληλεξάρτησης.[4]

Ο ορισμός αυτός δεν είναι μοναδικός. Θα μπορούσε να οριστεί και ως «ένα καθολικό, αυτοτελές και οργανωμένο σύνολο ανθρώπων που έχει συνείδηση της ιδιαίτερης υπόστασής του και συνέχεια στο χρόνο.» Η εδαφικότητα, ο έλεγχος δηλαδή μιας περιοχής, δεν αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της έννοιας της κοινωνίας στην οποία περιλαμβάνονται και νομαδικά σύνολα κτηνοτρόφων, περιφερόμενων ομάδων Ρομά κ.α. «Η κοινωνία είναι η εμπεριέχουσα (και γι’ αυτό καθολική) κοινωνική πραγματικότητα. Όλες οι άλλες μορφές συλλογικής υπόστασης (κοινότητες, ομάδες κλπ.) είναι περιεχόμενες και δεν υπάρχουν έξω από αυτήν.»[5]

Ένας ακόμη ορισμός που έχει δοθεί είναι αυτός που ορίζει την κοινωνία ως ένα κοινωνικό δεσμό  θεμελιώνεται στην κοινή λογική βούληση όσων δρουν με αμοιβαία επιδιωκόμενους σκοπούς και πρέπει να ρυθμίσουν ανάλογα τις μεταξύ τους σχέσεις. Τα κοινωνικά σύνολο αυτού του τύπου χαρακτηρίζονται από τυπικές, έμμεσες και συμβατικές σχέσεις, ορθολογισμό και συλλογικότητα Αυτή η έννοια της κοινωνίας, όμως, αναφέρεται κυρίως στις πόλεις, το κράτος και τις εταιρείες και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εμπορικός δεσμός. Είναι, λοιπόν, μερικότερη έννοια σε σχέση με την κοινωνία, όπως την ορίσαμε στην αρχή.[6]

Τέλος, μια πιο συνοπτική εκδοχή ορίζει την κοινωνία ως «σύμπλεγμα, ένα σύστημα θεσμοποιημένων τρόπων συμπεριφοράς (π.χ. γλώσσα).»[7]

Σύμφωνα με τους περισσότερους από τους παραπάνω ορισμούς, που είναι οι κλασικοί, η κοινωνία είναι μια ολότητα, ένα ενιαίο σύνολο, όσες και αν είναι οι εσωτερικές διαιρέσεις, αντιθέσεις και αντιφάσεις της. Αυτή είναι λεγόμενη «μονιστική» (unitary) προσέγγιση.

Οι πρώτοι κοινωνιολόγοι του 19^ου αιώνα έβλεπαν μπροστά στα μάτια τους να λαμβάνουν χώρα συγκλονιστικές, κοσμογονικές ιστορικές αλλαγές και επιδόθηκαν σε αγωνιώδεις προσπάθειες να τις εξηγήσουν. Κάθε κοινωνιολόγος έδινε τη δική του εξήγηση για τις αλλαγές αυτές στις οποίες υποβαλλόταν η ενιαία κοινωνία.

Με τις αλλαγές που διαδραματίζονταν γεννιόταν με ραγδαίους ρυθμούς μια νέα κοινωνία που ονομαζόταν «μοντέρνα» ή «νεωτερική».Τα κύρια χαρακτηριστικά της νέας κοινωνίας ήταν εντελώς διαφορετικά από αυτά της «πρωτόγονης» ή «παλαιάς» κοινωνίας, όπως δείχνει ο ακόλουθος πίνακας:[8]

Πρωτόγονη	Μοντέρνα
Φεουδαρχία	Καπιταλισμός
Γεωργική	Βιομηχανική
Αγροτική	Αστική
Απλή	Σύνθετη
Θρησκευτική	Κοσμική
Πίστη	Επιστήμη
Προλήψεις	Ορθολογική σκέψη
Παράδοση	Πρόοδος

Όσο περνούσαν τα χρόνια και οι δεκαετίες και ο βιομηχανικός κόσμος για πολλούς και διάφορους λόγους, παρήκμαζε, άρχιζαν να διατυπώνονται νέες προσεγγίσεις που αμφισβητούσαν την εξηγητική επάρκεια της «μονιστικής». Πρώτα εμφανίστηκαν οι «πλουραλιστικές» προσεγγίσεις. Αυτές αναπαριστούσαν τις σύγχρονες κοινωνίες ως μωσαϊκά πολλών ανταγωνιζόμενων μεταξύ τους κόσμων. Η δύναμη και η εξουσία διαχέονταν σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών θέσεων. Αυτές οι προσεγγίσεις έθεταν στους κοινωνιολόγους το καθήκον της ανακάλυψης όλων αυτών των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που είτε από μόνες τους είτε από κοινού και σε συντονισμό με άλλες ομάδες προστατεύουν έναντι τρίτων ή προωθούν τα δικά τους συμφέροντα.[9] Με τη λέξη συμφέρον εννοούμε μια κατάσταση «που φέρνει κέρδος ή που θίγει κάποιον ή κάτι»[10]. Μπορεί επίσης να είναι δικαίωμα, τίτλος, ή νόμιμο μερίδιο σε κάτι.[11] Ενδέχεται να είναι η ανάμειξη ή ένα νόμιμο δικαίωμα, που συνήθως σχετίζεται μια εργασία, μια επιχείρηση ή με περιουσία.[12] Τέλος, έννομο συμφέρον είναι το ιδιαίτερο ενδιαφέρον ή αντικείμενο διακύβευσης για τη διατήρηση - ή για την επίδραση σ’ αυτήν – μιας κατάστασης, μιας διευθέτησης ή δράσης.[13] Πρόκειται για τη διατήρηση ενός νόμιμου δικαιώματος για παρούσα ή μελλοντική άσκηση (π.χ. το συμφέρον ενός εργαζομένου σύμφωνα με ένα πρόγραμμα συνταξιοδότησης). [14]

Ακόμη πιο πρόσφατα, στα τέλη του 20ού αιώνα, αναπτύχθηκαν οι θεωρίες περί «μεταμοντέρνας» κοινωνίας. Αν στην εποχή της «πρωτόγονης» ή «παλαιάς» κοινωνίας αλλά και της «μοντέρνας» υπήρχε μια βασική αρχή που ήταν η σχεδόν μοναδική που οργάνωνε την κοινωνία και την κρατούσε ενιαία, στις λεγόμενες «μεταμοντέρνες» δεν κυριαρχεί μια καθοριστική αρχή αλλά το «χάος», η δε ύπαρξή μας ως ανθρώπων είναι ενδεχόμενη και απρόοπτη αλλά και εξαρτώμενη από το τυχαίο. Η κοινωνία μας είναι πολύπλοκη και κατακερματισμένη.[15] Εκεί που νομίζαμε πως διαθέταμε μόνο μία ταυτότητα (π.χ. εργάτης) αντιλαμβανόμαστε ότι έχουμε πολλές και αντικρουόμενες γιατί ανήκουμε σε ποικίλες ομάδες, είμαστε δηλαδή λευκοί ή αφροαμερικανοί, άνδρες ή γυναίκες, επιστήμονες ή χούλιγκανς, ροκάδες ή ρεμπετόβιοι, ψηφοφόροι της δεξιάς ή αναρχοαυτόνομοι, σκακιστές ή σινεφίλ και πάει λέγοντας. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τις «μοντέρνες» κοινωνίες, οι «μεταμοντέρνες έχουν τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

Μοντέρνα	Μεταμοντέρνα
Καπιταλισμός	Μετα-καπιταλισμός
Βιομηχανική	Μετα-βιομηχανική
Αστική	Παγκόσμια
Σύνθετη	Κατακερματισμένη
Κοσμική	Πλουραλιστική
Γνώση	Σχετικότητα
Επιστημονικά γεγονότα	Πεποιθήσεις (Beliefs)
Αλήθειες	Τυχαιότητες (Contingencies)

Όλα αυτά δε σημαίνουν ότι οι κοινωνιολόγοι σταμάτησαν να ασχολούνται με τις δομές, τη δύναμη και την εξουσία, με τους θεσμούς και την αναζήτηση σταθερών σημείων αναφοράς. Απεναντίας, αλλάζοντας συχνά τα πεδία ή/και τις μεθόδους διατηρούν και διευρύνουν τις παλιότερες θεματικές. Μελετούν τις κοινωνίες υπό το πρίσμα ευρύτερων εμπειριών που πηγάζουν από την τάξη, το κοινωνικό φύλο (gender), τη φυλή, την εθνότητα, την ηλικία, τη σεξουαλικότητα, την οικολογική διάσταση, την αναπηρία κλπ. Ασχολούνται, βεβαίως, πάντα με τις σχέσεις δύναμης και εξουσίας που πηγάζουν από αυτές τις διευρυμένες εμπειρίες.[16]

Οι κοινωνιολογίες

Η επιστήμη της κοινωνιολογίας υποδιαιρείται σε επιμέρους κλάδους ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες και κατηγορίες κοινωνικών δομών  που κάθε κλάδος «θεραπεύει». Παραδείγματος χάριν:

¨     Κοινωνιολογία της Εργασίας

¨     Κοινωνιολογία της Οικογένειας

¨     Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

¨     Κοινωνιολογία της Επικοινωνίας και των ΜΜΕ

¨     Πολιτική Κοινωνιολογία (ασχολείται με την εξουσία, τα πολιτικά κόμματα, τα εργατικά συνδικάτα κλπ.)

¨     Εκλογική Κοινωνιολογία

¨     Κοινωνιολογία της Κοινοτικής Οργάνωσης

¨     Κοινωνιολογία του Στρατού

¨     Κοινωνιολογία του Αθλητισμού

¨     Κοινωνιολογία του Εγκλήματος

¨     Συλλογική Συμπεριφορά

¨     Κοινωνιολογία των Κοινωνικών Κινημάτων

¨     Κοινωνιολογία της Μόδας

¨     Κοινωνιολογία της Υγείας

¨     Κοινωνιολογία της Τέχνης

¨     Κοινωνική Διαστρωμάτωση και Κοινωνική Αλλαγή

Ουσιαστικά η κοινωνιολογία ως επιστήμη και ως ακαδημαϊκός κλάδος ξεκινά τη σύγχρονη παρουσία της με το έργο του Αύγουστου Κοντ (Auguste Comte, 1798-1857). O Kont δεν ήταν μόνο ο θεμελιωτής της κοινωνιολογίας και αυτός που καθιέρωσε τον όρο αλλά και ο ιδρυτής της λεγόμενης σχολής του «θετικισμού». Στηριζόμενος σε προγενέστερες μελέτες Σκωτσέζων και Γάλλων φιλοσόφων και οικονομολόγων του Διαφωτισμού, ο Κοντ υποστήριξε ότι δεν επαρκεί η έρευνα για την ανθρώπινη φύση αν θέλουμε να επιτύχουμε τάξη και πρόοδο στην ανθρώπινη κοινωνία. Αντιθέτως, χρειαζόμαστε επιστημονικά πειράματα και ανάλυση των κοινωνικών γεγονότων. Παλιότερες συζητήσεις περί κοινωνικής διαφοροποίησης, κοινωνικής ανισότητας και κοινωνικών συγκρούσεων είχαν λάβει χώρα και στο παρελθόν, από την αρχαία Ελλάδα ως τις απαρχές της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης. Όμως, επρόκειτο για σκόρπιες και μη συστηματικές φιλοσοφικές ενατενίσεις. Στα τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, όμως, η κοινωνική μεταβολή επιταχυνόταν και εμφανίζονταν τα μύρια όσα κοινωνικά προβλήματα που απειλούσαν εκατομμύρια ανθρώπων στον πλανήτη (Παγκόσμιο Πόλεμος, μαζική μετανάστευση και προσφυγιά, φτώχεια, ανεργία, εγκληματικότητα, μαζική παραβατικότητα κ.α.). Τότε η κοινωνιολογία άρχισε να αποκτά επιστημονικό κύρος και υπόσταση γιατί υποσχόταν να αναζητήσει ορθολογικές λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα. Η αστικοποίηση, η εκβιομηχάνιση, οι επαναστάσεις που βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη, ιδίως η Γαλλική (1789) και η Αμερικανική (1776) που έφεραν τα πάνω κάτω γκρεμίζοντας τα «αρχαία καθεστώτα» άνοιγαν τους δρόμους για νέους κόσμους. Μαζί τους, όμως, εμφανίστηκαν νέα δεινά. Στις μεγαλουπόλεις οι διωγμένοι από τα χωριά τους εξαθλιωμένοι αγρότες σπρώχνονταν στα εργοστάσια χωρίς καμία άλλη φροντίδα εκτός από ένα πολύ χαμηλό μεροκάματο ίσα-ίσα για να αναπαράγεται η εργατική δύναμη, γυναίκες και ανήλικα παιδιά επιστρατεύονταν για να δουλεύουν στις άθλιες βιομηχανίες, το μικροέγκλημα αποκτούσε μαζικές διαστάσεις (πορνεία, ληστείες κλπ.). Οι νέοι πληθυσμοί των πόλεων δεν διέθεταν τις κοινωνικές σχέσεις της αγροτικής κοινωνίας και δεν ελέγχονταν από τις παραδοσιακές εξουσίες (άρχοντας, ιερέας, στρατιωτικοί). Οι παλιές θρησκευτικές κοινότητες κατέρρεαν και οι ηθικές δεσμεύσεις εξαφανίζονταν, χωρίς να υπάρχει καινούργια καθοδήγηση στο νέο κόσμο. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός δεν φαινόταν ότι αποτελούσε διέξοδο για τις στερημένες ομάδες του πληθυσμού που δεν είχαν ούτε Θεία Πρόνοια ούτε Κρατική Φροντίδα για να βρουν αποκούμπι και κάποια προοπτική κοινωνικής ανόδου. Οι κοινωνίες που περιέγραφε ο Κάρολος Ντίκενς ήταν εφιαλτικές.[17] Έτσι οι κοινωνιολόγοι στρώθηκαν στη δουλειά για να βοηθήσουν στην εξήγηση του κόσμου που τους περιβάλλει, να βρουν τις κοινωνικές αιτίες της δυστυχίας και να προτείνουν λύσεις στα προβλήματα.

Σε μια τέτοια εποχή, οι κοινωνιολόγοι δημιούργησαν νέες θεωρίες για τη σχέση ατόμου και κοινωνίας. Η συζήτηση  της εποχής γίνονταν στο φόντο του «νεωτερικού» σχεδίου για την κοινωνία.: Η νεωτερικότητα αφορά μια ξεχωριστή θέση όσον αφορά το χαρακτήρα το χαρακτήρα της γνώσης και το ρόλο που μπορεί να παίξει στις ζωές των ανθρωπίνων όντων και των κοινωνιών. Οι νεωτεριστές είναι στρατευμένοι στην ιδέα ότι είναι δυνατή η απόκτηση ορθολογικής, έγκυρης, σωρευτικής γνώσης των κοινωνιών, η κατασκευή βάσει αυτής θεωριών μέσω των οποίων μπορούν να αναπαρασταθούν και να εξηγηθούν, και ότι οι ανταγωνιζόμενες θεωρίες ή αφηγήσεις μπορούν να αξιολογούνται με την επίκληση της λογικής και με τη δοκιμή των ισχυρισμών τους – δηλαδή, ότι μια συγκεκριμένη θεωρία ή αφήγηση μπορεί να είναι ‘σωστή’. Όμως, ο μοντερνισμός αφορά την ιδέα της προόδου μέσω της γνώσης, ότι η συσσώρευση γνώσεων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη χειραφέτηση των ανθρώπων, για τον εμπλουτισμό της ζωής τους, για τη βελτίωση της κοινωνίας και της ανθρωπότητας γενικώς, για την επίτευξη της προόδου κι ενός καλύτερου μέλλοντος.[18]

Η συζήτηση μετά από αυτό το σημείο μπορεί κάλλιστα να μετεξελίσσεται σε πνευματική και θεωρητική διαμάχη  και σύγκρουση πάνω σε κοινωνικά προβλήματα και τις προτεινόμενες λύσεις, γιατί η κοινωνιολογία αποκτά  χαρακτήρα δυναμικής κοινωνικής επιστήμης, όπου οι κοινωνιολόγοι συνεχώς ερμηνεύουν και επανερμηνεύουν τον κοινωνικό κόσμο προτείνοντας ολοένα και νεώτερες θεωρίες και ακόμη πιο νέες και πρωτότυπες λύσεις.

Θανάσης Τσακίρης

---

[1] Βλ. Bain, R & Kolb W. (1992) Λεξικό κοινωνικών επιστημών. Β΄ τόμος, Αθήνα: UNESCO, σελ. 452.

[2] Βλ. Τσαούσης Δ. (1984) Χρηστικό λεξικό κοινωνιολογίας. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg, σελ. 158.

[3] Βλ. Lowe T.W. (1969) Structure and the Social Studies. Ithaca, NY: Cornell University Press, σελ. 110. Πρόκειται για ορισμό που έδωσε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Cornell (25/11/1965) o Robin Williams, καθηγητής Κοινωνιολογίας του εν λόγω Πανεπιστημίου.

[4] Βλ. Anderson, M. and Taylor, H. (2006) Sociology: Understanding a Diverse Society. Belmont, CA: Thomson Learning, Inc., σελ. 112.

[5] Βλ. Τσαούσης Δ. (1984) ο.ε.π., σελ. 130.

[6] Βλ. Tonnies, F. (2002/1865) Community and Society. N.Y.: Dover Publications. Βλ. επίσης και Τσαούσης Δ. (1984) ο.ε.π., σελ. 131.

[7] Giddens, A. (1989) Εισαγωγή στην κοινωνιολογία. Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας, σελ. 14.

[8] Βλ. Cree, V. (2000) Sociology for Social Workers and Probation Officers. London: Routledge, σελ. 2-3.

[9] Βλ. Marsh, T., Keating, M., Eyre, A., Campbell, R., and McKenzie, J. (1996) Making Sense of Society: An Introduction to Sociology. Essex, UK: Addison Welsey Longman, σελ. 192.

[10] http://dictionary.cambridge.org/define.asp?key=41418&dict=CALD

[11] http://www.m-w.com/cgi-bin/dictionary?book=Dictionary&va=interest

[12] http://dictionary.cambridge.org/define.asp?key=41422&dict=CALD

[13] http://www.m-w.com/cgi-bin/dictionary?book=Dictionary&va=vested+interest

[14] http://dictionary.cambridge.org/define.asp?key=88106

[15] Βλ. Foucault, M. (1987) H αρχαιολογία της γνώσης. Αθήνα: Εκδ. Εξάντας.

[16] Βλ. Bauman Z. (1990) Thinking Sociologically. Oxford, UK: Basic Blackwell.

[17] Όλιβερ Τουίστ (Εκδ. Άγκυρα). Σκληροί Καιροί (Εκδ. Γράμματα). Η Μικρή Ντόριτ (Εκδ. Μίνωας).

[18] Βλ. Bilton, T., Bonnett, K.,  Jones, p. Skinner, D., Stanworth M., and Webster, A. (1996) Introducing Sociology. Basingstoke, UK: Macmillan, σελ. 450.