ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟ

 Ο όρος «λειτουργισμός» επινοήθηκε από τους κοινωνικούς ανθρωπολόγους, Α.R. Radcliffe-Brown και B. Malinowski.[1] Ο Malinowski ανέπτυξε την πρώτη αμιγώς λειτουργιστική θεωρία στην προσπάθειά του να αποκρυπτογραφήσει και να κατανοήσει τα εκ πρώτης όψεως αντιφατικά και ακατανόητα «ήθη και έθιμα» του «πρωτόγονου πληθυσμού».[2] Τα βασικά στοιχεία του θεωρητικού σχήματος που επεξεργάστηκε ο Malinowski είναι οι έννοιες του πολιτισμού/κουλτούρας, του θεσμού, της λειτουργίας και της ανάγκης. Ας τα δούμε αναλυτικότερα:

·                     Κουλτούρα. Είναι «όρος που αναφέρεται στην κοινωνική κληρονομιά του ανθρώπου». Αναλυτικότερα, ο όρος «κουλτούρα» άλλοτε ταυτίζεται με τον υλικοτεχνικό πολιτισμό και άλλοτε με τον μη-υλικό πνευματικό πολιτισμό. Τη διάκριση αυτή την οφείλουμε στον Alfred Weber.[3] Αντανακλά την αντίθεση της γερμανικής με τη γαλλική διανόηση του 19^ου αιώνα Οι Γερμανοί θεωρούσαν την αντίληψη περί πολιτισμού που ανέπτυξε η αυτοκρατορική αυλή της Γαλλίας ως έλλειψη πνευματικότητας και τύπους «καλής συμπεριφοράς χωρίς περιεχόμενο».[4] Από την πλευρά της κοινωνικής ανθρωπολογίας προτάθηκε ένας ορισμός που τελικά ταυτίζει τη σημασία της κουλτούρας και του πολιτισμού: «Κουλτούρα ή πολιτισμός είναι το σύνθετο όλο που περιλαμβάνει τη γνώση, τις πεποιθήσεις, την τέχνη, την ηθική, το δίκαιο, τα έθιμα και τις ικανότητες ή συνήθειες που αποκτά ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας».[5]Πιο απλά, η κουλτούρα αναφέρεται κυρίως στο σύστημα αξιών, τις πεποιθήσεις, τις στάσεις και τους τρόπους ζωής.

·                     Ανάγκη. Είναι το ψυχολογικό στοιχείο που κινεί έναν οργανισμό να δράσει προς την κατεύθυνση επίτευξης στόχων και η αιτία της δράσης που δίνει νόημα και κατεύθυνση στη συμπεριφορά. Σύμφωνα με τον A. Maslow, οι ανάγκες κατατάσσονται σε 5 κατηγορίες, καθεμία από τις οποίες αποτελεί προϋπόθεση για την επόμενη: φυσιολογικές (βιολογικές απαιτήσεις διατροφής, νερού, αέρα και ύπνου), ανάγκες για δομή, τάξη, ασφάλεια και προβλεψιμότητα, ανάγκες αγάπης και ανήκειν (φίλοι, συντροφιές, υποστηρικτική οικογένεια, ταύτιση με κάποια ομάδα, ερωτική/αισθηματική σχέση), ανάγκες εκτίμησης (αναγνώριση από τους ανθρώπους, πρεστίζ, αυτοεκτίμηση, ικανότητα, αυτοπεποίθηση), και, τέλος, ανάγκες αυτοπραγμάτωσης.

·                     Θεσμός. Είναι η επιδίωξη ενός κοινωνικά σημαντικού σκοπού με κοινωνικά παραδεκτούς και παγιωμένους τρόπους ατομικής ή συλλογικής συμπεριφοράς και δράσης. Οι θεσμοί μπορεί να εξυπηρετούν τις ανάγκες της ανθρώπινης ή πολιτισμικής επιβίωσης αλλά κι αυτοί έχουν τις δικές τους προϋποθέσεις για τη δική τους ύπαρξη. Πρώτον, πρέπει να παράγουν και να αναπαράγουν τις υλικές προϋποθέσεις (οικονομική λειτουργία). Δεύτερον, πρέπει να ορίζουν και να ρυθμίζουν την κατάλληλη ανθρώπινη συμπεριφορά για τη διεξαγωγή των υποθέσεών του, αναγκαία προϋπόθεση του κοινωνικού ελέγχου. Τρίτον, διαμορφώνουν τα μέλη τους ώστε να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τις προδιαγραφές, μια εκπαιδευτική προϋπόθεση. Τέλος, πρέπει να αναπτύσσουν δομή εξουσίας για την οργάνωση του θεσμού, ικανοποιώντας έτσι μια πολιτική ανάγκη.[6]

·                     Λειτουργία. Είναι το θετικό αποτέλεσμα που έχει η ύπαρξη, ή η συμπεριφορά, του τμήματος του συστήματος για ένα ή περισσότερα άλλα τμήματα ή για ολόκληρο το σύστημα, και ιδιαίτερα για τη συντήρησή του. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Marion Levi η λειτουργία είναι όρος γένους και αναφέρεται σε κάθε αποτέλεσμα, θετικό ή αρνητικό, διακρίνοντάς μεταξύ «ευλειτουργίας και δυσλειτουργίας».[7] Επιπλέον, όπως μας  έδειξε ο Robert Merton, υπάρχουν οι «έκδηλες» και οι «λανθάνουσες» λειτουργίες. Οι πρώτες γίνονται αντιληπτές και αποτελούν επιδιωκόμενα αποτελέσματα (πχ. αμυντική ικανότητα μιας χώρας ως έκδηλης λειτουργίας της στρατιωτικής θητείας). Διακρίνονται σε κύριες (πχ. κύρια έκδηλη λειτουργία της εκπαίδευσης είναι η μετάδοση γνώσεων και δεξιοτήτων στα μέλη της κοινωνίας) και δευτερεύουσες (πχ. η κοινωνικοποίηση ως δευτερεύουσα έκδηλη λειτουργία της εκπαίδευσης). Οι «λανθάνουσες» λειτουργίες δεν γίνονται άμεσα αντιληπτές και δεν αποτελούν αντικείμενο προγραμματισμένης κοινωνικής δράσης (πχ. όταν πηγαίνουμε σε ένα θρησκευτικό πανηγύρι, που έχει ως έκδηλη λειτουργία τον εορτασμό της μνήμης του αγίου, βλέπουμε ότι στην πραγματικότητα επιτελεί τη λειτουργία της σύσφιξης των σχέσεων των μελών της κοινότητας που συμμετέχουν στον εορτασμό.)[8] Και στην περίπτωση αυτή διακρίνουμε σε κύρια και δευτερεύουσες λανθάνουσες λειτουργίες. Με αυτό τον τρόπο, ο Μέρτον επιβεβαιώνει τον προορισμό της κοινωνιολογίας ως επιστήμης, δείχνοντας ότι «η κοινωνική ζωή δεν είναι τόσο απλή όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως» και τονίζει, επίσης, ότι «τόσο στα προβλήματα ηθικής αξιολόγησης (που δεν είναι του άμεσου ενδιαφέροντός μας) όσο και στα προβλήματα της κοινωνικής μηχανικής (που είναι του ενδιαφέροντός μας) προστίθενται οι λοιπές δυσκολίες που συνήθως χαρακτηρίζουν τις υπεύθυνες κοινωνικές αποφάσεις».[9]

Θανάσης Τσακίρης

---

[1] Βλ. Malinowski, B. (1931) “Culture” στο Encyclopedia of the Social Sciences. New York, NY: MacMillan. Βλ  επίσης Radcliffe-Brown, A.R. (1968) Structure et fonction dans la société primitive. Paris: Ed. Minuit.

[2] Βλ. Κατριβέσης, Ν. (2004) Κοινωνιολογική θεωρία: Σύγχρονα ρεύματα της κοινωνιολογικής σκέψης. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg.

[3] Ο Alfred Weber διατηρούσε την παράδοση της «φιλοσοφίας της ιστορίας» και ανέλυσε την κοινωνική αλλαγή στο δυτικό πολιτισμό ως σύγκλιση του πολιτισμού (διανοητικού και τεχνολογικού), των κοινωνικών διαδικασιών (οργανώσεων) και της κουλτούρας (δηλαδή της τέχνης, της θρησκείας και της φιλοσοφίας). Βλ. Weber Α. and Thilly F. (1896) History of Philosophy. New York, NY: C. Scribner's sons, και Weber A., and. Hull R. F. C. (1948) Farewell to European History; or, the Conquest of Nihilism. New Haven,: Yale University Press.

[4] Βλ  Πέτρου, Ι. (2007) Κοινωνιολογία. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας, σελ. 125-126.  Βλ. επίσης Elias, N. (1997) Η εξέλιξη του πολιτισμού. Αθήνα: Εκδ. Νεφέλη.

[5] Βλ. Πέτρου, Ι. (2007), ο.ε.π., σελ 126-127. Βλ. επίσης Tylow E. (1924/1871) Primitive Culture. Vol. 1, New York, NY: Brentanos.

[6] Βλ. Sharrock W., Hughes, J., and Martin J.P. (2003) Understanding Modern Sociology. London, UK: Sage, σελ. 15-17.

[7] Βλ. Τσαούσης, Δ. (1989) Η κοινωνία του ανθρώπου. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg, σελ. 172.

[8] Βλ. Τσαούσης, Δ. (1989) ο.ε.π., σελ. 173.

[9] Βλ. Merton, R  (1957)  Social Theory and Social Structure.  New York, ΝΥ: Free Press of Glencoe, σελ. 68.

Συνεχίζεται....


Θανάσης Τσακίρης