Εξουσίες το μυαλό μου βασανίζουνε πολλές

Εξουσίες το μυαλό μου βασανίζουνε πολλές

Steven Lukes. Εξουσία: Μια ριζοσπαστική θεώρηση. Μετάφραση-εισαγωγή-επιμέλεια: Σοφία Καϊτατζή-Γουίλοκ. Αθήνα: Εκδ. Σαββάλας (Σειρά «Κοινωνικές Επιστήμες», Δ/νση Σειράς: Μ. Σπουρδαλάκης) 2007, σελίδες 296.

Ο Βρετανός πολιτικός επιστήμονας Steven Lukes είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και έχει διδάξει στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας, στο Πανεπιστήμιο της Σιένα και στα βρετανικά Πανεπιστήμια της Οξφόρδης και London School of Economics and Political Science. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου στα αγγλικά έγινε το 1973. Η τελευταία αναθεωρημένη έκδοσή του έγινε το 2005 και μεταφράστηκε στα ελληνικά μαζί με ιδιαίτερο πρόλογο του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση.

Το αρχικό ερώτημα που απασχολούσε τον Lukes την εποχή που έγραφε το βιβλίο ήταν το αν η Αμερικανική πολιτική κυριαρχείται από τις ελίτ ή αποτελεί παράδειγμα πλουραλιστικής δημοκρατίας. Το ερώτημα αυτό κυριαρχούσε στο σύνολο της δημόσιας αντιπαράθεσης από τη δεκαετία του 1950 όταν Αμερικανοί θεωρητικοί, όπως ο Charles Wright Mills και ο Floyd Hunter, διακήρυξαν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν το υπόδειγμα μιας κοινωνίας κυριαρχούμενης από τις ελίτ και αποτέλεσαν στόχο της κριτικής του κύριου ρεύματος της πολιτικής κοινωνιολογίας της εποχής, δηλαδή των πλουραλιστών, κορυφαία φυσιογνωμία των οποίων ήταν ο Robert Dahl. Το δεύτερο ερώτημα που βοηθάει στη διερεύνηση του αρχικού ήταν με ποιους τρόπους οι κατέχοντες την εξουσία εξασφαλίζουν τη συμμόρφωση των εξουσιαζομένων και πιο συγκεκριμένα πώς σιγουρεύουν την πρόθυμη συμμόρφωσή τους. Επί της ουσίας, ο Lukes έθεσε ξανά στην ημερήσια διάταξη της δημόσιας συζήτησης το θέμα του τρόπου με τον οποίο στοχαζόμαστε θεωρητικά για την έννοια της εξουσίας, καθώς και του τρόπου με τον οποίο την μελετάμε εμπειρικά, κάτι που ενδιαφέρει όλους και όλες όσοι ασχολούνται με τις σχέσεις εξουσίας στα πεδία της πολιτικής επιστήμης και της κοινωνιολογίας αλλά και τους ίδιους τους εξουσιαζόμενους στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού και τις δυνατότητες αλλαγής των κανόνων του ή της ριζοσπαστικής ανατροπής τους.

Ο Lukes υποστηρίζει ότι η εξουσία έχει τρία πρόσωπα, δηλαδή ότι οι κυβερνήσεις ασκούν έλεγχο πάνω στους πολίτες με τρεις τρόπους. Η πρώτη είναι η εξουσία λήψης αποφάσεων. Η δεύτερη είναι η εξουσία της διαδικασίας μη λήψης αποφάσεων και η τρίτη είναι η ιδεολογική εξουσία.

Η πρώτη είναι η πιο δημόσια από τρεις μορφές και είναι αυτή στην οποία στηρίζονται οι πλουραλιστές για να αναπτύξουν τη δική τους θεωρία, την οποία επικρίνει ο Lukes. Το βασικό σχήμα της άποψης αυτής είναι το εξής: «Ο Α ασκεί εξουσία επί του Β στο βαθμό που ο Α μπορεί να υποχρεώσει τον Β να κάνει που ο Β δεν θα έκανε διαφορετικά. Η εξουσία είναι η δυνατότητα λήψης αποφάσεων. Ο τόπος στον οποίο ενοικεί η εξουσία είναι οι επίσημοι θεσμοί. Μέτρο της αξιολόγησης της εξουσίας είναι το αποτέλεσμα της λήψης αποφάσεων από αυτούς που τους λαμβάνουν στο πλαίσιο των θεσμών. Άρα, το μόνο που πρέπει να κάνουμε για να μελετήσουμε την εξουσία, κατ’ αυτό τον τρόπο, είναι να δούμε ποιοι συμμετέχουν, ποιοι κερδίζουν ή χάνουν, ποιοι επικρατούν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.  Ο πλουραλισμός, επί της ουσίας, είναι απολογητικός για τις κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις του φιλελευθερισμού που υποστηρίζουν ότι οι κυβερνήσεις τους λειτουργούν σε κατάσταση πλήρους διαφάνειας, διαβούλευσης και συνεργασίας με τα αντιπολιτευόμενα κόμματα τις βασικές ομάδες συμφερόντων που αποδέχονται το πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό σύστημα.

Η δεύτερη μορφή εξουσίας αφορά την ικανότητα του Α να υποχρεώσει τον Β να μη συμμετέχει στο πολιτικό γίγνεσθαι. Είναι η ικανότητα της κυβέρνησης να ελέγχει τον κατάλογο των υπό συζήτηση πολιτικών θεμάτων αποκλείοντας έτσι κάθε αναφορά  σε «ακανθώδη» θέματα που θεωρεί ότι δεν πρέπει να τίθενται δημοσίως σε διάλογο. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου σε βασικές φιλελεύθερες δημοκρατίες (π.χ. ΗΠΑ, ΟΔΓ, και Ελλάδα για να μη ξεχνιόμαστε) απαγορευόταν, συχνά και δια νόμου, οποιαδήποτε συζήτηση περί κομμουνισμού. Κάτι παρόμοιο θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι ενδεχομένως θα συνέβαινε στην περίπτωση έγκρισης του απορριφθέντος «ευρωσυντάγματος», που ουσιαστικά προέβλεπε τη νομοθετική καθιέρωση του καπιταλισμού ως του επίσημου οικονομικού συστήματος της ΕΕ και θα δυσκόλευε εξαιρετικά την όποια συζήτηση περί ενός άλλου οικονομικού συστήματος το οποίο θα έθετε σε κίνδυνο την «οικονομία της αγοράς» και την πραγματοποίηση «επιχειρηματικών κερδών».  Στη δεύτερη  μορφή της εξουσίας σημαντικός είναι ο ρόλος της ανεπίσημης επιρροής που ασκείται πέραν του ρόλου των επίσημων θεσμών. Η επιρροή δεν είναι η μοναδική τεχνική αλλά περιλαμβάνονται το δέλεαρ, το κίνητρο, η πειθώ, η χειραγώγηση και η αυθεντία, ο εξαναγκασμός και η άμεση βία.

Σύμφωνα με το σχήμα της τρίτης μορφής εξουσίας, δηλαδή της ιδεολογικής, ο Α ασκεί εξουσία πάνω στον Β όταν ο Α επηρεάζει τον Β κατά τρόπο αντίθετο με τα συμφέροντα του Β και τα μέσα με τα οποία ο Α μπορεί να το καταφέρει αυτό είναι πολυποίκιλα. Ο Α μπορεί να διαμορφώσει, να επηρεάσει και να καθορίσει τις ίδιες τις επιθυμίες του Β. Όχι μόνο μπορεί ο Α να υπερισχύσει σε μια απόφαση αλλά μπορεί και να επηρεάσει την αντίληψη του Β για τα σχετικά ζητήματα και αυτό μπορεί να συμβεί χωρίς να παρατηρείται οιαδήποτε σύγκρουση. Στρατηγική, λοιπόν, της κυβέρνησης που επιθυμεί να υπερισχύει, χωρίς άμεση και φυσική βία, είναι ο επηρεασμός των σκέψεων και των επιθυμιών των ανθρώπων, η διαμόρφωση προτιμήσεων μέσω αξιών, νορμών και ιδεολογιών. Κάθε κοινωνική αλληλεπίδραση ενέχει εξουσία  καθώς οι ιδέες είναι που επενεργούν πίσω από κάθε στοιχείο της γλώσσας και της δράσης. Τελικός σκοπός όσων ασκούν μια τέτοιου τύπου εξουσία είναι να πείσουν τους ανθρώπους να επιθυμούν πράγματα και καταστάσεις αντίθετα από ό,τι θα τους ωφελούσε και θα τους ευχαριστούσε πραγματικά. Γι’ αυτό δεν μπορεί να αξιολογηθεί με τα μέτρα και σταθμά των πρώτων δύο μορφών εξουσίας, παρά μπορούμε μόνο κατ’ εκτίμηση να υποθέσουμε την ύπαρξη και επίδρασή της. Στις ημέρες μας η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία στηρίχθηκε σε «απλές αλήθειες» του «κοινού νου» καθιστώντας τες ρουτίνες της καθημερινής ζωής δίχως να τους δώσει σαφή και φανερή διάσταση. Έτσι είναι εντελώς αυτονόητο πως πρέπει να αναζητάμε τις καταλληλότερες λύσεις στο πρόβλημα του κέρδους χωρίς να θεωρούμε ιδιοτέλεια την κερδοσκοπική δραστηριότητα και θεωρώντας ιερή την ιδιωτική πρωτοβουλία και την αγορά (ή μάλλον τις αγορές). Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η σκέψη του Lukes έχει επηρεαστεί, εκτός των άλλων, από το έργο των Antonio Gramsci και Louis Althusser και εξελίχθηκε παράλληλα με τη σκέψη του Michel Foucault, για την οποία κάνει ιδιαίτερο λόγο στη συγκεκριμένη έκδοση επισημαίνοντάς μας ότι ακόμη και η τρίτη μορφή εξουσίας δεν μπορεί να δημιουργήσει «μονοδιάστατο άνθρωπο» καθώς κάθε «εξουσία συναντάει αντίσταση». Σύμφωνα με τη θέση του Βaruch de Spinoza που παραθέτει τελειώνοντας το κείμενο, «παρ’ όλα όσα έχει καταφέρει να πετύχει η πολιτική επιδεξιότητα σ’ αυτό το πεδίο, ποτέ δεν έχει υπάρξει ολοκληρωτικά επιτυχής˙ οι άνθρωποι διαπίστωναν πάντοτε ότι τα άτομα εμφορούνταν από τις δικές τους ιδέες και ότι οι γνώμες διέφεραν τόσο πολύ όσο και τα γούστα».

Θανάσης Τσακίρης