Ο Τόμας Μουρ και οι Ουτοπίες (του Θανάση Τσακίρη)

Ο Τόμας Μουρ και οι Ουτοπίες

Η Ουτοπία είναι μια πραγματεία πολιτικής φιλοσοφίας δοσμένη με τρόπο μυθοπλαστικό. Περιγράφει μια μυθική νησιωτική κοινωνία με τα θρησκευτικά, κοινωνικά και πολιτικά της ήθη και έθιμα. Η Ουτοπία είναι γραμμένη στα λατινικά στην πόλη Λουβέν του σημερινού Βελγίου το Δεκέμβριο 1519. Απευθυνόταν σαφώς σε ένα μορφωμένο ευρωπαϊκό κοινό και αναδείκνυε τα ζητήματα τα σχετικά με την «φύση της καλής κοινωνίας», τους «κινδύνους των στρατιωτικών εχθροπραξιών», δηλαδή προβλήματα που απασχολούσαν τη φιλολογία της εποχής.

Εκ πρώτης όψεως, η Ουτοπία φαντάζει να είναι κάποια πραγματική χώρα καθώς ο Μουρ αντλεί στοιχεία από την ταξιδιωτική λογοτεχνία των χρόνων εκείνων που ήταν η εποχή των ανακαλύψεων. Όμως, είναι χώρα που δεν υπάρχει παρά στη φαντασία του και μια κοινωνία που θα ήταν «τέλεια». Ο Μουρ ουσιαστικά εγκαινίασε ένα νέο λογοτεχνικό είδος (genre) την «ουτοπία». Αν διευρύνουμε την έννοια της ουτοπίας θα δούμε ότι από τον Πλάτωνα ως τις ταινίες του χολιγουντιανού κινηματογράφου πολλοί άνθρωποι έχουν προσπαθήσει να φανταστούν πώς θα έμοιαζε μια ιδανική κοινότητα. Αυτές οι φανταστικές πολιτείες δεν είναι μόνο επινοήσεις των φιλοσόφων και των συγγραφέων αλλά και μέτρα σύγκρισης και κριτικής για τις εκάστοτε πραγματικές κοινωνίες, τα συστήματα και τα κακώς κείμενά τους. Ο «ουτοπισμός» φώτισε τα μυαλά πολλών ανθρώπων που προσπάθησαν να επιφέρουν μεταρρυθμίσεις στα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά συστήματα, να πάρουν μέρος σε επαναστάσεις και να αποπειραθούν να πειραματιστούν με τη δημιουργία «ιδανικών προτύπων» στην πράξη. Ουτοπίες παρουσιάστηκαν σε όλες τις κουλτούρες και θρησκείες, αλλά οι περισσότερες συζητήσεις, νουβέλες και απόπειρες έγιναν στη λεγόμενη «Δύση». Όμως, παράλληλα με την προσπάθεια των ανθρώπων για την δημιουργία ουτοπικών κοινοτήτων, αναπτύχθηκε και το αντίθετο ρεύμα της «δυστοπίας».

Ο πιο παλιός ουτοπιστής στοχαστής ήταν ο βοσκός και φρουτοσυλλέκτης Άμος, ο οποίος τον 8^ο αιώνα π.Χ. αγωνίστηκε εναντίον της διαφθοράς των αρχουσών ελίτ του Ισραήλ και εναντίον της άγριες εκμετάλλευσης  των τιμίων εργατών. Οι πρώτοι προφήτες άνοιξαν το δρόμο για μια παράδοση θρησκευτικών στοχαστών που περιγράφουν ουτοπίες που χαρακτηρίζονται από αγάπη, τελετουργίες, υπηρεσία, ταπεινότητα, και η λατρεία της κοινής θεότητας. Στον πρώτο μ.Χ. αιώνα, σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη ο Ιησούς μίλησε για την Βασιλεία του Θεού στη Γη. Ο Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) έγραψε για την πόλη του Θεού και ο Σαβοναρόλα (1452-1498) κήρυττε την ουτοπία ενός ιδανικού θεοκρατικού κράτους. Μερικοί από αυτούς τους ιουδαιο-χριστιανούς στοχαστές πίστευαν ότι οι τέλειοι κόσμοι που περιέγραφαν τελικά θα γίνονταν πραγματικότητα. Άλλοι περιέγραψαν ιδανικούς κόσμους για να ασκήσουν πίεση για την μεταρρύθμιση των πραγματικών συστημάτων στην παρούσα φάση. Άλλες πνευματικές παραδόσεις, όπως ο Ταοϊσμός, ο Θεραβεδαϊστικός (Theraveda) Βουδισμός και το μεσαιωνικό Ισλάμ είχαν επίσης τους δικούς τους προδρόμους ουτοπιστικών κοινωνιών και πολιτειών. Και τα δύο είδη στοχαστών, τόσο εκείνοι οι οποίοι προέβλεπαν κυριολεκτικά έναν παράδεισο όσο και εκείνοι που χρησιμοποιούσαν τις ουτοπίες ως πρόγραμμα δράσης για τη δική τους εποχή, άνοιξαν το δρόμο για μεταγενέστερες μορφές θρησκευτικής ουτοπικής σκέψης και πράξης.

Στη Βρετανία ο εκκλησιαστικός και πολιτικός ηγέτης John Wycliffe (1328-1384) που ήταν από τους πρώτους Ρωμαιο-καθολικούς ιερείς που εξέφρασαν τις διαφωνίες τους για την πολιτική του Βατικανού και υποστηρικτής της μεταρρύθμισης της εκκλησίας. Παράλληλα ήταν καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Ήταν αντικληρικαλιστής και θεωρούσε ότι η Βίβλος είχε προτεραιότητα στη διαμόρφωση της θρησκευτικής και πολιτικής εκπαίδευσης των ανθρώπων. Η δική του «ουτοπία» αφορούσε το «φυσικό κράτος» και επιδόθηκε στη μελέτη για τον προσδιορισμό της έννοιας της «φυσικής κατάστασης» της ανθρωπότητας. Κατ’ αυτόν, ο «κομμουνισμός» ήταν η «φυσική κατάσταση» και η περιουσία του πλανήτη κοινή για όλους τους ανθρώπους. Ο John Bell, λαϊκής καταγωγής ιερέας μαθητής του Wycliff στο κίνημα της θρησκευτικής μεταρρύθμισης (κίνημα των Lollards), έφτασε να γίνει καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης απ’ όπου εκδιώχθηκε το 1381 για την συμμετοχή του στην Εξέγερση των Χωρικών που συντάραξε τη χώρα. Έμεινε διάσημος, εκτός των άλλων για τη σθεναρή διεκδίκηση της ισότητας ανδρών και γυναικών. Και οι δυο βρήκαν φριχτό θάνατο με διαταγή του παλατιού και τη σύμφωνη γνώμη της εκκλησίας. Το παράδειγμά τους έδωσε τροφή για σκέψη  

Η Ουτοπία του Μουρ έχει ως κύριο χαρακτήρα έναν Πορτογάλο ναύτη ονόματι  Raphael Hythloday (μυθικό πρόσωπο). Με βάση τη διήγησή του, αντιλαμβανόμαστε ότι στην Ουτοπία του Μουρ, όλοι οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, είναι ίσοι και ζουν σε μια κοινωνία μορφή πρώιμου κομμουνισμού. Η εκπαίδευση παρέχεται από το κράτος και απαγορεύεται η θρησκευτική μισαλλοδοξία και αδιαλλαξία. Τα πάντα είναι κοινά και ο χρυσός, που δεν θεωρείται ιδιαίτερα πολύτιμος, χρησιμοποιείται για κατασκευή ειδών υγιεινής. Στην αρχή του έργου υπάρχει ένα σύντομο επεξηγητικό εδάφιο στο οποίο ο Μουρ εξηγεί ότι το ιδεώδες κράτος το οποίο περιγράφει, η Ουτοπία (από τις ελληνικές «ου» και «τόπος») θα μπορούσε να ονομαστεί και Ευτοπία («καλός τόπος»). Το παράδειγμα του Μουρ ακολούθησαν πολλοί. Ο François Rabelais στον Γαργαντούα  περιγράφει μια ουτοπιστική κατάσταση στο Αβαείο του Τελέμ  Ο Γαργαντούας και ο πατέρας του Πανταγκρυέλ είναι τα δείγματα ενός ανθρωπισμού που έδωσε αξία στις λαϊκές αντιλήψεις και οικοδόμησε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό (1532). Γύρω στο 1602 ο Tommaso Campanella έγραψε την Ηλιούπολη (City of the Sun) στην οποία περιγράφει μια θεοκρατική κοινωνία όπου τα αγαθά, οι γυναίκες και τα παιδιά «κατέχονται από κοινού». Ο James Harrington στο έργο του The Commonwealth of Oceana (1656) εκθέτει –μετά από πολλές προσπάθειες λόγω της λογοκρισίας- ένα ιδεώδες σύνταγμα μιας ουτοπικής δημοκρατίας (republic). Το πρώτο και κύριο προσδιοριστικό στοιχείο της εξουσίας είναι η ιδιοκτησία, ιδίως της γης. Το δεύτερο στοιχείο είναι η εκτελεστική εξουσία που ποτέ δεν πρέπει να κατέχεται από τον ίδιο άνθρωπο ή ομάδα ανθρώπων. Το τρίτο στοιχείο είναι η Γερουσία  που πρέπει να εκλέγεται κάθε χρόνο και κανείς δεν πρέπει να επανεκλέγεται αν δεν περάσει μια τριετία.

Ουτοπικές ιδέες και υποσχέσεις αλλαγής συχνά βρίσκουν απήχηση σε κατώτερες ιεραρχικά και ταξικά κοινωνικές και πολιτικές ομάδες που στερούνται φωνής στο πλαίσιο των κατεστημένων δομών εξουσίας. Οι ανώτερες και κυρίαρχες ομάδες προτάσσουν το συμφέρον τους και το ικανοποιούν με το συντηρητισμό ως στάση ζωής και ιδεολογία και πολεμούν με νύχια και με δόντια (με κατασταλτικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς) για την διατήρηση και συνέχισε της υπάρχουσας κατάστασης (status quo).  Οι ριζοσπαστικές προτάσεις, αν και ουτοπικές, του Μουρ και των περισσότερων ουτοπιστών ενέπνευσαν κοινωνικά και πολιτικά κινήματα να περάσουν από τη θεωρία στην πράξη, όπως στην περίπτωση των Σκαπανέων και των Ισοπεδωτών στη Βρετανία. Οι Σκαπανείς ήταν Προτεστάντες που υποστήριξαν μαχητικά ένα είδος αγροτικού κομμουνισμού με μικρές αγροτικές κοινότητες και που ανέπτυξαν έντονες δραστηριότητες κατά τη διάρκεια του Αγγλικού εμφυλίου πολέμου (1649). Ο ηγέτης τους ο Gerrard Winstanley πίστευε ότι η ανισότητα των σύγχρονων κοινωνιών ήταν αποτέλεσμα της Πτώσης από τον Παράδεισο. Τα ίδια χρόνια δραστηριοποιήθηκαν οι Ισοπεδωτές. Στη διάρκεια της περιόδου αυτής οι τοπικές οικονομικές ελίτ της υπαίθρου σε συνεργασία με την ανερχόμενη βιομηχανική τάξη των πόλεων της Βρετανίας δημιούργησαν το λεγόμενο «κίνημα των περιφράξεων», αρπάζοντας στην κυριολεξία τη γη από τα χέρια της κοινότητας στερώντας τη γη από τους φτωχούς αγρότες, οι οποίοι θα εύρισκαν καταφύγιο στα εργοστάσια των πόλεων σε συνθήκες απάνθρωπες. Η αντίσταση των χωρικών εκφράστηκε με το κίνημα των Ισοπεδωτών, οι οποίοι ξήλωναν τους φράχτες και τις ισοπέδωναν τις μάντρες. Το κίνημα των Ισοπεδωτών έδινε έμφαση στη λαϊκή κυριαρχία, τη διεύρυνση του εκλογικού σώματος, την ισότητα ενώπιον του νόμου και την θρησκευτική ανοχή.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΣΑΚΙΡΗΣ