Παλιές αλλά επίκαιρες βιβλιοπαρουσιάσεις μου: Φεβρουάριος 1997

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εκδόσεις της περασμένης χρονιάς ήταν αυτή του έργου του Jeffrey Herf με τίτλο «Αντιδραστικός Μοντερνισμός : Τεχνολογία, Κουλτούρα και Πολιτική στη Βαϊμάρη και το Γ΄ Ράιχ». Η έκδοση έγινε από τις πολύ καλές «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης» που εδρεύουν στο Ηράκλειο και είναι τμήμα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας. Το έργο μετέφρασε ο Παρασκευάς Ματάλας και η επιστημονική επιμέλειά του έγινε από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης (Φιλοσοφική Ρεθύμνου) Χρήστο Χατζηιωσήφ. Η αξία του έργου αυτού είναι σημαντική στο βαθμό που εκτός των άλλων συμβάλλει στη λύση ενός ιδιαίτερα βασανιστικού ερωτήματος : πώς συνυπήρξαν και πώς συμβιβάστηκαν η πιο παράλογη και πιο αντιδραστική ιδεολογία του 20ού αιώνα που ήταν ο Ναζισμός με τα πλέον καινοτόμα ρεύματα του τεχνολογικού μοντερνισμού, κληρονομιές του οποίου υπάρχουν στη σημερινή Γερμανία. Ας μην ξεχνάμε πως οι περίφημες autoband και τα θρυλικά Volkswagen είναι δημιουργήματα αυτής της περιόδου. Τα 144 χρόνια που μεσολάβησαν από τη Γαλλική Επανάσταση και την έναρξη της εφαρμογής του «προγράμματος» του Διαφωτισμού ως την ανάδειξη του πιο παρανοϊκού πολιτικού της ιστορίας της ανθρωπότητας στην προεδρία της Γερμανικής καγκελαρίας δεν ήταν φαίνεται αρκετά στους απογόνους του Μπετόβεν και τόσων άλλων επιφανών Γερμανών ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών για να τους αποτρέψουν από το «μοιραίο». Η «τελική λύση» που δόθηκε στο «πρόβλημα» των «Άλλων» ήταν η λύση που γνωρίσαμε. Παράδοση και νεωτερικότητα συνυπήρξαν στη μεγάλη αυτή κεντροευρωπαϊκή αυτή χώρα για πολλές δεκαετίες με τέτοιο τρόπο ώστε να δεθούν σε ένα εκρηκτικό μείγμα που ήρθε κι έδεσε με τις ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης κοινωνίας, τα εθνικά της προβλήματα, την καθυστερημένη καπιταλιστική ανάπτυξη της βιομηχανίας, την ανάδειξη του ιστορικισμού και των στρεβλώσεών του ως φιλοσοφίας.

Εξίσου σημαντικό είναι και το έργο του Norbert Elias με τίτλο «Η Διαδικασία του Πολιτισμού : Μια Ιστορία της Κοινωνικής Συμπεριφοράς στη Δύση» που εξέδωσαν, την ίδια χρονιά, οι Εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» στη σειρά νεότερης και σύγχρονης ιστορίας που επιμελούνται οι Κώστας Κωστής και Σωκράτης Πετμεζάς. Η μετάφραση είναι του Θεόδωρου Λουπασάκη και η επιμέλεια του Κώστα Λιβιεράτου. Η μελέτη αυτή έχει στόχο να εξετάσει τις μεταβολές που υπέστη η έννοια και το περιεχόμενο του «πολιτισμού» στη Δύση μέσα στο χρόνο. Ποια ήταν τα ελατήρια που κίνησαν τις μεταβολές, γιατί άλλη ήταν η έννοια της ίδιας λέξης στη Γαλλία (Civilization) και άλλη στη Γερμανία (Kulture), πώς συνδέεται το ερώτημα αυτό με τη Γερμανική πρόσληψη του «ρομαντισμού» και πώς συνδέεται αυτή με την αυταρχική-ολοκληρωτική κατεύθυνση της χώρας αυτής ; Όπως τονίζει ο ίδιος ο συγγραφέας, «για να επιτευχθεί η πρόσβαση στα κύρια ερωτήματα, έπρεπε πρώτα να αποκτηθεί μια σαφέστερη εικόνα της βραδείας μεταβολής που υπέστησαν, από τον Μεσαίωνα και πέρα, η συμπεριφορά και ο θυμικός βίος των ανθρώπων της Δύσης. Αυτήν αναλαμβάνει να δείξει το δεύτερο μέρος. Με απλό τρόπο και όσο πιο παραστατικό γίνεται, επιχειρεί να ανοίξει το δρόμο προς την κατανόηση της ψυχικής διαδικασίας του πολιτισμού». Η μέθοδος της «κατανόησης» (Verstehen) είναι τελικά εκείνη που ανοίγει το δρόμο για την πιο πολύπλευρη εξήγηση της ιστορικής διαδικασίας σε συνδυασμό με την υλιστική ερμηνεία. Βέμπερ και Μαρξ ίσως να έκαναν ένα αχτύπητο επιστημονικό δίδυμο αν συνέπιπταν οι εποχές τους. Εξάλλου δεν είναι τυχαία η παρατήρηση του Richard Senett πως το έργο του Elias είναι «χωρίς αμφιβολία το σημαντικότερο έργο ιστορικής κοινωνιολογίας από την εποχή του Μαξ Βέμπερ».

Το 1995 από τις Εκδόσεις «Στάχυ» κυκλοφόρησε το βιβλίο του Γιώργου Μανιάτη με τίτλο «Πολιτική και Ηθική : Η Κρίση της Πολιτικής και η Δυνατότητα Ηθικής Θεμελίωσης του Πολιτικού Πράττειν». Η κρίσης της πολιτικής δεν είναι φαινόμενο μόνο της «καθ’ ημάς Ανατολής» αλλά και της Εσπερίας, ένθεν κακείθεν του Ατλαντικού. Η πολιτική και η οικονομία του «καζίνο» δημιουργεί κοινωνικές εκρήξεις που δεν μπορούν να προσανατολιστούν προς αριστερές ριζοσπαστικές κατευθύνσεις. Ο ρατσισμός, η βία, η εγκληματικότητα και ο «μεγάλος αδελφός» εγκαθίστανται για τα καλά στην καθημερινή μας ζωή. Η «κοινή γνώμη» όλο και περισσότερο Δ.Ξ/Δ.Α. και άκυρο-λευκό-αποχή απαντά στα εικονικά ψηφοδέλτια των δημοσκόπων. Πού θα πάει αυτή η κατάσταση ; Είναι δυνατόν να είναι «όλοι ίδιοι» ; Αδιέξοδο των ανθρωπίνων και κοινωνικών σχέσεων ; Ο Γ.Μανιάτης προσπαθεί «να στοιχειοθετήσει μια πρόταση για την αντιμετώπιση αυτής της σχέσης και τη δυνατότητα ηθικής θεμελίωσης της πολιτικής, λαμβάνοντας υπόψη τις διαδικασίες διαμόρφωσης ενός ιστορικού υποκειμένου με νέα χαρακτηριστικά» και θεωρεί «ότι για τη διερεύνηση της σχέσης πολιτικής και ηθικής είναι αναγκαίος ο αναστοχασμός πάνω στα κριτήρια, τα μέσα και τους στόχους της μεγάλης χειραφετητικής διαδικασίας που άρχισε με την εποχή του Διαφωτισμού και παραμένει ανολοκλήρωτη». Σε τέσσερις βασικές ενότητες ο Γ.Μανιάτης αναφέρεται στις συζητήσεις που διεξάγονται για τη σχέση ηθικής και πολιτικής. Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στην αντίθεση του σύγχρονου θετικιστικού τρόπου σκέψης που θεωρεί αξιακά ουδέτερη την πολιτική δράση και της αρχαίας ελληνικής αντίληψης που ήθελε την ηθική και την πολιτική ταυτισμένες σαν «αυγοτάραχο». Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στην αντίθεση των μεθοδολογικών και πολιτικών αντιλήψεων του ατομικισμού και του ολισμού και την αντίστοιχη οπτική για τις σχέσεις ατόμου-κοινωνίας. Η τρίτη ενότητα με αφορμή το έργο «Justice as Fairness» του Αμερικανού πολιτικού φιλόσοφου John Rawls φωτίζει την αντίθεση ανάμεσα στα επιχειρήματα του σύγχρονου «σοσιαλ-δημοκρατικού» φιλελευθερισμού και του κοινοτισμού. Στην τέταρτη ενότητα επανέρχεται στο επίκεντρο η αντιπαράθεση Ρομαντισμού και Διαφωτισμού για την ανθρώπινη φύση και την Ιστορία, αντιπαράθεση που διατρέχει τις λέξεις, τις γραμμές και τις σελίδες των άλλων βιβλίων στα οποία αναφερθήκαμε.

Από περιοδικά βέβαια «να φάνε κι οι κότες» που λέει η λαϊκή ρήση. Ανάμεσα λοιπόν σ’ αυτά δύο είναι αυτά που ξεχώρισα μέσα στο Φεβρουάριο. Πρώτο ήταν το 10ο τεύχος της ελληνικής έκδοσης του Maniere de voir των Αφιερωμάτων της LE MONDE diplomatique με γενικό τίτλο «Οι νέοι ΚΥΒΕΡΝΗΤΕΣ του κόσμου». Για άλλη μια φορά η συντακτική ομάδα του Ignacio Ramonet μας «χαρίζει» ένα τεύχος γεμάτο από διεισδυτικές αναλύσεις της σύγχρονης διεθνούς πραγματικότητας.Το editorial του I.Ramonet μιλά για τις «εξουσίες στο τέλος του αιώνα» : «ούτε ο Τεντ Τέρνερ του CNN ούτε ο Ρούμπερτ Μέρντοκ του News Corporation Limited, ούτε ο Μπιλ Γκέητς της Microsoft, oύτε ο Τζέφρυ Βίνικ της Fidelity Investments, oύτε ο Λάρρυ Ρονγκ της China Trust, ούτε ο Ρόμπερτ Άλεν του ΑΤΤ, ούτε βέβαια ο Τζωρτζ Σόρος, ούτε δεκάδες άλλοι νέοι κυρίαρχοι του κόσμου δεν έθεσαν ποτέ τα σχέδιά τους σε παγκόσμια ψηφοφορία. Η δημοκρατία δεν είναι γι’ αυτούς.Θέτουν τον εαυτό τους πάνω από αυτές τις ατέρμονες συζητήσεις και παραμένουν αδιάφοροι σε έννοιες όπως το κοινό καλό, η κοινωνική ευτυχία, η ελευθερία ή η ισότητα. Δεν έχουν χρόνο για χάσιμο. Τα χρήματά τους, τα προϊόντα τους και οι ιδέες τους διανύουν χωρίς εμπόδια τα κυβερνοσύνορα μιας παγκόσμιας αγοράς. Γι’ αυτούς, η πολιτική εξουσία δεν έρχεται παρά τρίτη στη σειρά. Πρώτα έρχεται η οικονομική εξουσία και ακολουθεί αυτή των μαζικών μέσων ενημέρωσης. Κι όταν κάποιος κατέχει τις δυο αυτές - όπως έδειξε πρόπερσι ο κ.Μπερλουσκόνι στην Ιταλία - η συγκέντρωση της πολιτικής εξουσίας δεν είναι παρά μια απλή τυπικότητα». Οι 4 ενότητες στις οποίες χωρίζεται το αφιέρωμα τιτλοφορούνται : 1) Η επιστροφή των κατακτητών 2) Η δικτατορία της αγοράς 3) Ρήξεις και Συγκρούσεις 4) Αντιστάσεις και εναλλακτικές λύσεις. Τέλος το αφιέρωμα κλείνει με το άρθρο «Οι συνέπειες ενός αθέατου πολέμου» του Christian de Brie που θέτει ένα δύσκολο, αλλά όχι μη δεχόμενο απάντηση ερώτημα για την ειρήνη: «αρκεί η λαϊκή πίεση να εκδηλωθεί με αρκετή δύναμη, ώστε να επιβάλει το νόμο της. Όμως οι λαοί έχουν άραγε συνειδητοποιήσει ότι αποτελούν το τελευταίο λάφυρο του πολέμου;». Το 2ο περιοδικό που μου άρεσε ήταν το 23ο τεύχος της Ουτοπίας που είναι αφιερωμένο στην «Κριτική της Καθημερινής Ζωής». Τι αναζητά η συντακτική ομάδα με το αφιέρωμα αυτό που επιμελήθηκαν αρκετοί/ές επιστήμονες και συγγραφείς από εντελώς διαφορετικούς κοινωνικούς και επαγγελματικούς χώρους ; Στο «σημείωμα της σύνταξης» διαβάζουμε : «Δεν πρόκειται για τη γνωστή πλάνη που περιγράφεται σαν η απώλεια της εικόνας του δάσους με τη μεμονωμένη παρατήρηση των δέντρων του. Ίσα-ίσα, η αναγκαία γνώση της δομής και του χαρακτήρα του δάσους, γνώση μοιραία στηριγμένη σε γενικεύσεις και αφαιρέσεις, είναι που επιτάσσει μια βύθιση στα σπλάχνα του για να αναζητηθεί στην ποικιλία των όψεών του η ίδια λογική που διέπει το σύνολο. Όχι για να θαυμάσουμε μόνο την οργιώδη και πολύμορφη βλάστηση, αλλά για να συλλέξουμε σαν βοτανολόγοι, να μελετήσουμε επιμέρους «οικοσυστήματα», να κατανοήσουμε τη μικροφυσική τελικά της κοινωνικής ζωής που επαληθεύει αλλά και κάνει χειροπιαστούς τους γενικούς νόμους τούτης της κοινωνίας». Θεματικά μπορούμε να χωρίσουμε τις ενότητες ως εξής : 1) Πόρτες, πόλεις, χώρος, ετερότητα 2) Εργασία και καθημερινότητα 3) ΜΜΕ και Διαφήμιση 4) Γλώσσα, λόγος, αστική διανόηση. Προσέξτε και το κείμενο του Παναγιώτη Τσιαμούρα για τα 20χρονα από το θάνατο ενός σημαντικού μαρξιστή φιλόσοφου του Gyοrgy Lukacs.

Θανάσης Τσακίρης
http://tsakiris.snn.gr
http://tsakthan.wordpress.com