1968 και φεμινιστικό κίνημα

1968 και φεμινιστικό κίνημα

του Θανάση Τσακίρη


Υπάρχει μια άποψη, αρκετά διαδεδομένη στο πλαίσιο του φεμινιστικού κινήματος, ότι ο Μάης ήταν γένους αρσενικού στην πραγματικότητα. Αληθεύει κάτι τέτοιο ή είναι αποκύημα της φαντασίας που δεν κατάφερε να ανεβεί στην εξουσία; Όταν ο νέος με τη σημαία φιλάει το κορίτσι του πίσω από το οδόφραγμα της το μόνο που σκέφτεται είναι πώς θα…; Ή μήπως τα παρεξηγήσαμε όλα αυτά;

Προ Μαΐου 1968 υπήρχε μια κατάσταση ολίγον έως πολύ απαγορευτική για τις γυναίκες και γενικότερα κάθε ανθρώπινο ον που δεν συμφωνούσε απόλυτα με τις «αρσενικές» προδιαγραφές. Πρώτον, παρ’ ό,τι η Γαλλία εθεωρείτο μια χώρα «πολιτισμένη» και «διαφωτισμένη», η πραγματικότητα όσον αφορά τις γυναίκες ήταν ιδιαίτερα σκληρή. Στην κεντρική πολιτική σκηνή η παρουσία τους ήταν ελάχιστη έως μηδαμινή. Από το 1945 ως το 1958, κατά τη διάρκεια της Τέταρτης Δημοκρατίας μόνο 4 γυναίκες ανέλαβαν υπουργικό ή υφυπουργικό αξίωμα σε 27 διαδοχικές κυβερνήσεις και ποτέ πάνω από μία στην ίδια κυβέρνηση. Η πρώτη γυναίκα που πήρε μέρος σε κυβέρνηση ήταν η σοσιαλίστρια Αντρέ Βιενώ, χήρα Αντιστασιακού, διορίστηκε στις 8/5/46 Υφυπουργός Νεολαίας και Αθλητισμού στη Χριστιανοδημοκρατική κυβέρνηση του Ζωρζ Μπιντώ. Έμεινε μόνο 7 μήνες στο υφυπουργείο. Στις 24/11/47 διορίστηκε στην κυβέρνηση του Ρομπέρ Σουμάν ως Υπουργός Υγείας και Πληθυσμού, η Ζερμαίν Πουανσώ-Σαπουί, η οποία εγκατέλειψε το αξίωμα μαζί με την κυβέρνηση που ανατράπηκε στις 22 Μαΐου 1948, αφού υποχρεώθηκε να υπογράψει ένα νόμο, ο οποίος είχε συνταχθεί εν απουσία της και προέβλεπε τη δημοσία χρηματοδότηση της ιδιωτικής εκπαίδευσης. Ακολούθησαν η σοσιαλίστρια Ζακλίν Τομέ-Πατενότρ το 1957 και από το 1959 ως το 1962 η Ναφίσα Σιντ Καρά, υπεύθυνη για την Αλγερία Υπουργός της κυβέρνησης Ντεγκώλ. Στην Πέμπτη Δημοκρατία τα πράγματα ήταν ακόμη χειρότερα στην αρχή. Στην κυβέρνηση του Πομπιντού που διοικούσε τη χώρα κατά τα γεγονότα του Μάη του ’68 στην κυβέρνηση δεν συμμετείχε καμία γυναίκα. Στο επίπεδο της ανώτατης σχολής διοίκησης της Γαλλίας (ΕΝΑ) από τις τάξεις της οποίας προήλθαν οι περισσότεροι Γάλλοι πολιτικοί, η κατάσταση ήταν δραματική: από το 1945 που έγινε μικτή η σχολή μόνο 18 γυναίκες αποφοίτησαν έναντι 706 ανδρών.
Όμως, δεν ήταν μόνο η κεντρική πολιτική σκηνή το πρόβλημα. Στη δεκαετία του ’60 τα κύρια ενδιαφέροντα των γυναικών στρέφονταν στις συνθήκες της καθημερινής ζωής: γάμος, μητρότητα, σεξουαλικότητα, αντισύλληψη, συνθήκες εργασίας. Στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων και των ανησυχιών ήταν η ελευθερία της έκφρασης και η ανεξαρτησία: ανεξαρτησία στα πλαίσια του γάμου, ελευθερία επιλογής μεταξύ μητρότητας και αντισύλληψης, ισότητα στις ευκαιρίες εκπαίδευσης για την επαγγελματική επιλογή και την οικονομική ανεξαρτησία των γυναικών. Η αμφισβήτηση της πατριαρχίας (του καπιταλισμού και των ιεραρχικών δομών) ήταν στην ημερήσια διάταξη. Μυθιστοριογράφοι, όπως η Κριστιάν Ροσφόρ, περιέγραψαν τα διλήμμματα και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν τα κορίτσια της εργατικής τάξης έτσι όπως ήταν εγκλωβισμένα σε καταστάσεις που η έλλειψη χρημάτων και εκπαίδευσης ανάγκαζαν ακόμη και τις πιο έξυπνες ή/και ατίθασες γυναίκες να παντρεύονται νωρίς και να βιώνουν πολλαπλά αδιέξοδα. Όσες γυναίκες κατάφερναν να φοιτήσουν στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση αποφοιτούσαν εξίσου καλά με τους άνδρες, αλλά στο πανεπιστήμιο τα πάντα ήταν σχεδιασμένα έτσι ώστε αυτές να κατευθύνονται προς τις κλασικές και ανθρωπιστικές σπουδές και οι άνδρες στις τεχνικές, θετικές και οικονομικές επιστήμες. Όσες εγκατέλειπαν στα 16 τους χρόνια το Λύκειο είχαν πολύ χειρότερη εξέλιξη σε σχέση με τα αγόρια στην αγορά εργασίας και κατέφευγαν είτε στην πρόσκαιρη εργασία είτε στην ανεργία και στο γάμο.
Μέσα σε τέτοιες συνθήκες αναδύθηκε το 1968 ένα νέο φεμινιστικό κίνημα κόντρα στην κυρίαρχη κουλτούρα και πρακτική που επικρατούσε τόσο στα παλιά όσο και στα νέα αριστερά και αριστερίστικα κινήματα που άνθισαν το έτος αυτό. Οι γυναίκες συνειδητοποιούσαν ότι στη διάρκεια των κινητοποιήσεων αντιμετωπίζονταν ως υποτελείς παρά το γεγονός ότι μάχονταν δίπλα και ισότιμα με τους άνδρες συντρόφους στα οδοφράγματα: “Les hommes discourent les femmes nettoient” («Οι άνδρες συζητούν, οι γυναίκες καθαρίζουν».) Έτσι, τόσο διαισθητικά όσο και έχοντας διαβάσει τις σχετικές πραγματείες των φεμινιστριών του πρώτου κύματος και, κυρίως, το «Δεύτερο Φύλο» της φεμινίστριας φιλοσόφου Σιμόν ντε Μπωβουάρ , οι γαλλίδες φεμινίστριες αποφάσισαν να οργανωθούν ξεχωριστά από τους άνδρες σε δικές τους ομάδες και κινήσεις μόνο για γυναίκες. Η Μπωβουάρ δημιουργεί ένα ιδιαίτερα υπαρξιστικό φεμινιστικό ρεύμα που καλεί σε μια ηθική επανάσταση και τονίζει ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας («καμία δεν γεννιέται γυναίκα αλλά γίνεται»). Εστιάζει τους φακούς της σκέψης στην έννοια του «Άλλου» και μ’ αυτή εξηγεί την κοινωνική κατασκευή της Γυναίκας ως της πεμπτουσίας του Άλλου που θεωρεί θεμελιακό παράγοντα της γυναικείας καταπίεσης. Υποστηρίζει ότι οι γυναίκες είναι εξίσου ικανές να κάνουν επιλογές με τους άνδρες και μπορούν έτσι να ανέβουν και να ξεπεράσουν την «ενύπαρξη» όπου είχαν ως πρόσφατα καταφύγει και να προσεγγίσουν την «υπέρβαση», μια θέση, δηλαδή, στην οποία καθεμιά θα μπορεί να αναλάβει την ευθύνη του εαυτού της και να επιλέγει την δική της ελευθερία.
Σκοπός ήταν η ανάδειξη των πολιτισμικών και κοινωνικών παραγόντων που καθήλωναν ιστορικά τις γυναίκες σε υποτελείς ρόλους (μητέρα, σύζυγος, κόρη, ερωμένη…). Το Κίνημα για την Απελευθέρωση των Γυναικών (MLF) επέμενε ότι οι προσωπικοί αγώνες των γυναικών δεν πηγάζουν από ατομικά αλλά από κοινωνικά προβλήματα («Το προσωπικό είναι Πολιτικό») και ενθάρρυνε τη συγκρότηση κινηματικών ομάδων βάσης για την αφύπνιση συνειδήσεων . [3] Την ίδια χρονιά η Φρανσουά Παρτυριέ δημοσίευσε την «Ανοιχτή Επιστολή προς τους άνδρες και συνίδρυσε την ιδιαίτερα σημαντική από άποψη επιρροής «Ψυχανάλυση και Πολιτική φεμινιστική ομάδα (psych & po)

Στην άλλη όχθη του Ατλαντικού η Betty Friedman με το έργο της The Feminist Mystique ενέπνευσε ένα μαχητικό φιλελεύθερο φεμινιστικό κίνημα που προσέλκυσε εκτός από τις φοιτήτριες της αμερικανικής νέας αριστεράς και ένα μεγάλο αριθμό γυναικών από τα εκτεταμένα μικροαστικά προάστια των μεγαλουπόλεων για να διεκδικήσουν το δικαίωμα στην εργασία και την ισότιμη εξέλιξη με τους άνδρες στους χώρους εργασίας. «Αν έχω δίκιο, το πρόβλημα, που δεν έχει όνομα και διεγείρει τα μυαλά τόσο πολλών Αμερικανίδων σήμερα, δεν είναι ζήτημα απώλειας της θηλυκότητας ή υπερβολικής εκπαίδευσης ή οι απαιτήσεις του οικογενειακού βίου, αλλά είναι πολύ πιο σημαντικό απ’ όσο αναγνωρίζει κανείς. Είναι το κλειδί για όλα αυτά τα νέα και τα παλιά προβλήματα που από καιρό βασανίζουν τις γυναίκες, τους συζύγους και τα παιδιά τους και σπαζοκεφαλιάζουν τους γιατρούς και τους εκπαιδευτικούς τους. Μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει το κλειδί του μέλλοντός μας ως έθνος και ως πολιτισμό. Δεν μπορούμε πια να αγνοούμε αυτή την εσωτερική φωνή των γυναικών που λέει: “Θέλω κάτι περισσότερο από το σύζυγό μου, τα παιδιά μου και το σπιτικό μου.”»

Το «δεύτερο κύμα» έρχεται να στρέψει τα πυρά της κριτικής του στην διαμορφωμένη κοινωνική και πολιτική κατάσταση του κράτους πρόνοιας που ενώ παραχώρησε μετά από αγώνες το δικαίωμα της ψήφου εν τούτοις, στην ουσία του, παραμένει πατριαρχικό. Με το «πρώτο κύμα» μοιράζεται το ίδιο πάθος του αγώνα για την εξασφάλιση και θεσμική κατοχύρωση των ίσων νομικών, εκπαιδευτικών και οικονομικών δικαιωμάτων για τις γυναίκες. Η θεσμοποίηση της αναπαραγωγής χρησιμοποιείται από την πατριαρχία με στόχο τον περιορισμό των ευκαιριών για τις γυναίκες να εισέλθουν στη σφαίρα της παραγωγής με αξιώσεις και στην καλύτερη περίπτωση να αποδεχθούν να εργασθούν σε part-time κακοπληρωμένες εργασίες. Η ανάλυση της αναπαραγωγικής εξουσίας και των αντίστοιχων τεχνολογιών της είναι για τις φεμινίστριες του «δεύτερου κύματος» κρίσιμα ζητήματα που απαιτούν θεωρητική επιστημονική διερεύνηση. Το δικαίωμα της αναπαραγωγής έγινε έτσι κεντρικό θέμα αντιπαράθεσης με την πατριαρχική λογική και ιδεολογία και αυτό φαίνεται καθαρά στο ερώτημα που έθεσε η Mary O’ Brien για το σημείο από το οποίο αρχίζει η φεμινιστική θεωρία και στην απάντηση που έδωσε η ίδια : «Απαντώ πως βρίσκεται μέσα στη διαδικασία της αναπαραγωγής των γυναικών. Η πάλη για τα αναπαραγωγικά δικαιώματα συνεπάγεται αγώνα ενάντια στη σεξουαλική και στην οικιακή βία, και έχει βαθύτατους αντίκτυπους στην φυλετική ταυτότητα».[5] Στα πλαίσια αυτά αναπτύχθηκαν καμπάνιες με κεντρικά θέματα το δικαίωμα στην άμβλωση , τη δημιουργία κέντρων για την περίθαλψη κακοποιημένων γυναικών και για το «φωτισμό της νύχτας». Επίσης επαναπροσδιορίστηκαν οι σχέσεις του φύλου, της φυλής και της τάξης και τέθηκε επί τάπητος το ζήτημα των πολλαπλών ταυτοτήτων που προσδιορίζουν τις γυναίκες , όπως και όλους τους πολίτες , ως κρίσιμο για τη στρατηγική των φεμινιστικών κινημάτων όπως θα δούμε στη συνέχεια. Τέλος ζήτημα της ασφαλούς περιβαλλοντικής αναπαραγωγής και αναδεικνύεται το αίτημα μέσα από καμπάνιες ειρήνης για μεγάλες αλλαγές στην αναπαραγωγή . Το «δεύτερο κύμα» θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πλέον ως το «κίνημα για την απελευθέρωση των γυναικών» από την πατριαρχία. Οι προϋποθέσεις που έθεσε ο φιλελεύθερος φεμινισμός αλλά και οι ριζοσπαστικές κριτικές του για την ουσιαστικοποίηση της έννοιας της ιδιότητας του πολίτη είναι ακόμη ανεκπλήρωτες και αυτό γίνεται έκδηλα φανερό με την αυξανόμενη βία σε βάρος των γυναικών εντός και εκτός οικίας όσο και σε ειρηνικές και μη περιόδους . Η διαμάχη μεταξύ των φεμινιστριών της ισότητας και των φεμινιστριών της διαφοράς θα επανέλθει στο προσκήνιο με νέα πιο καθαρή μορφή, τόσο θεωρητική όσο και πρακτική πολιτική.
Ποια είναι, όμως, η σχέση του μαρξισμού με το φεμινιστικό κίνημα, όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά το 1968; Η τάση του σοσιαλιστικού / μαρξιστικού φεμινισμού προσπαθεί να ισορροπήσει ενσωματώνοντας στοιχεία και από τις δυο πλευρές της διαχωριστικής γραμμής. H πιο παραγωγική συζήτηση εμφανίζεται στο χώρο της Βρετανικής αριστεράς ανάμεσα στις φεμινίστριες που δέχτηκαν ως πλαίσιο το Μαρξισμό λόγω της ιδιαίτερης μακρόχρονης σοσιαλιστικής παράδοσης της χώρας. Οι βασικές συμβολές στη σοσιαλιστική / μαρξιστική φεμινιστική σκέψη προήλθαν από τα έργα της Juliet Mitchell που θεώρησε ότι η γυναικεία υποταγή είναι αποτέλεσμα ιστορικών αλλαγών στην παραγωγή και ιδιαίτερα σε τέσσερις δομές : αναπαραγωγή, παραγωγή, παιδική κοινωνικοποίηση και σεξουαλικότητα. Επίσης η Μitchell συμβάλει στο να ξεκαθαριστεί ότι επειδή αυτές οι δομές συμπυκνώνονται στο χώρο της οικογένειας τότε η γυναικεία απελευθέρωση δεν είναι συνεπαγόμενο αποτέλεσμα της ανατροπής του καπιταλισμού ανοίγοντας το δρόμο για την υιοθέτηση της άποψης για την αυτονομία του φεμινιστικού κινήματος το οποίο στοχεύει στην ανατροπή και μετασχηματισμό των δομών που αναφέρθηκαν. Ο μετασχηματισμός δεν αφορά μόνο τις υλικές αλλά και την ψυχική δομή. Το δεύτερο κύμα, κατά τη Mitchell, είναι «ιδεολογικό προϊόν των συγκεκριμένων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών και η ριζοσπαστικότητά του είναι έκφραση του γεγονότος ότι αναδείχθηκε σε στιγμές εξέλιξης κρίσιμων μεταβολών και οραματίστηκε αλλαγές που θα πήγαιναν πέρα από τις μεταρρυθμιστικές μεταβολές. Η Sheila Rowbotham άσκησε μεγάλη επίδραση στη σοσιαλιστική / μαρξιστική φεμινιστική σκέψη με τη θέση της ότι μόνο οι εργάτριες είναι εκείνες που μπορούν να τεθούν στην πρωτοπορία του φεμινισμού στο βαθμό που είναι εκείνες που βιώνουν τη διπλή καταπίεση του φυλετικού καταμερισμού εργασίας τόσο στο χώρο εργασίας όσο και στο χώρο του σπιτιού και της οικογένειας. Σημαντική ήταν η θέση της Rowbotham για την άποψη περί πατριαρχίας ως όρου που δεν καταφέρνει να δείξει ποιες είναι μέσα σε διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα οι σχέσεις των γυναικών με την παραγωγή. Η Heidi Hartmann, από την άλλη μεριά του Ατλαντικού Ωκεανού, μιλά για τον ατυχή γάμο μαρξισμού και φεμινισμού και θεωρεί ότι η κριτική τόσο της πατριαρχίας όσο και του καπιταλισμού είναι αναγκαία γιατί είναι διακριτά συστήματα εξουσίας αλλά ταυτόχρονα αλληλοδιαπλεκόμενες μορφές υποταγής και καταπίεσης των γυναικών. Γίνεται έτσι κατανοητό ότι στο βαθμό που ο σοσιαλιστικός / μαρξιστικός φεμινισμός διευρύνει ως τα έσχατα όριά τους τις κλασικές μαρξιστικές έννοιες καταφέρνει ως ένα σημείο να ξεπεράσει το δυαδικό δίπολο ισότητας και διαφοράς.

Το πρόβλημα είναι πώς η θεωρία γίνεται πράξη; Η ιστορία, ή καλύτερα οι ιστορίες, των σοσιαλιστικών, κομμουνιστικών και αριστερίστικων κομμάτων, οργανώσεων και ομάδων, το ίδιο το 1968, δείχνει πως μπορούν στα λόγια να υιοθετήσουν και την πιο μαξιμαλιστική φεμινιστική γραμμή στην πράξη όμως να υπερισχύει η παραδοσιακή αντίληψη για το ρόλο των γυναικών και ο αγώνας των φεμινιστριών να γίνεται διπλός.