Καλά, αυτοί διαφώνησαν νωρίς: ΑΝΤΟΝ ΠΑΝΕΚΟΥΚ

 Καλά, αυτοί διαφώνησαν νωρίς

ΑΝΤΟΝ ΠΑΝΕΚΟΥΚ

Ο Άντον Πάνεκουκ γεννήθηκε το 1873 και πέθανε το 1960. Ήταν ένας από τους κυριότερους ηγέτες του ΚΚ Ολλανδίας. Αρκετά νωρίς άσκησε κριτική στην πολιτική της ηγετικής ομάδας των Ρώσων Μπολσεβίκων. Τέθηκε επικεφαλής της αριστερής πτέρυγας του κόμματος και στο επίπεδο της θεωρίας ανήγαγε τα εργατικά συμβούλια των εργοστασίων σε κύτταρα του οργανισμού της μέλλουσας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Επεσήμανε τις αντιφάσεις της οικοδόμησης της μετεπαναστατικής ΕΣΣΔ και διείδε την τελική κατάληξή της σε έναν κρατικό καπιταλισμό. Στο παρακάτω κείμενο θα παρουσιάσω όσο πιο αναλυτικά γίνεται τη σκέψη του Α.Πάνεκουκ όπως αυτή ανακύπτει μέσα από τις σελίδες των δύο μόνο βιβλίων του που έχουν εκδοθεί στα ελληνικά. Το έργο «Ο Λένιν σαν φιλόσοφος» από τις εκδόσεις ΥΨΙΛΟΝ και την μπροσούρα με τίτλο «Ο συνδικαλισμός» που εξέδωσαν οι εκδόσεις «Επαναστατική Αυτοοργάνωση»

ΥΛΙΣΜΟΣ: ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Βασική θέση όλων όσων αναφέρονται στο Μαρξ και στις ιδέες του είναι ότι για να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε την εξέλιξή τους είναι να τις συνδέσουμε «με τα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα της περιόδου όπου αυτές γεννήθηκαν» . Η εποχή αυτή ήταν η εποχή της επαναστατικής ανόδου της αστικής τάξης και της εδραίωσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής· εποχή όπου η εργατική τάξη κάνει τα πρώτα βήματα για να χειραφετηθεί, πολιτικά και ιδεολογικά, από την αστική τάξη και την επιρροή της. Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο, τόσο οι αστοί όσο και οι επαναστάτες, ασκούσαν μια κριτική στο κατεστημένο φεουδαρχικό σύστημα σ’ όλες τις εκφάνσεις του και «κύρια εναντίον της θρησκείας και της εγελιανής φιλοσοφίας» . Η κεντρική ιδέα της εγελιανής φιλοσοφίας: «Η αυτοανάπτυξη της «απόλυτης ιδέας»  δημιουργεί τον κόσμο και εκφράζεται σ’ αυτόν με το να ξαναγίνεται στην  παραπέρα ανάπτυξή της αυτοσυνείδηση του ανθρώπου» . Αυτή η ιδέα είναι που επενδύει φιλοσοφικά το Χριστιανισμό και όλες τις αιρέσεις του, και ανταποκρίνεται στις συνθήκες της μοναρχικής παλινόρθωσης του 1815. Οι Μαρξ και Ένγκελς δίνουν σταθερά τη μάχη της κριτικής. «Η κριτική του ουρανού μετατρέπεται έτσι σε κριτική της γης, η κριτική της θρησκείας σε κριτική του δικαίου, η κριτική της θεολογίας σε κριτική της πολιτικής» . Ο Α. Πάνεκουκ θεωρεί ότι, παρά τα όσα ανέπτυξαν κατά καιρούς οι «επίγονοι του Μαρξ» , η υλιστική σκέψη δεν ήταν στο Μαρξ παρά μια μέθοδος εργασίας. Αυτή η μέθοδος εργασίας «είχε σαν στόχο την εξήγηση όλων των φαινομένων με βάση τον υλικό κόσμο, την πραγματικότητα» . Ο Μαρξ δεν διατύπωσε «»τον υλισμό ως φιλοσοφικό σύστημα» . Έτσι, λοιπόν, με βάση την πραγματικότητα λύνεται, επισημαίνει, «το βασικό πρόβλημα της θεωρίας της γνώσης (επιστημολογίας: ποια αλήθεια μπορεί να αποδοθεί στη σκέψη» . Αν ο άνθρωπος, μέσα στην κοινωνική πραγματικότητα δρώντας, επιβιώσει, τότε αποδεικνύεται η αλήθεια της σκέψης του. Γιατί είναι το είναι που καθορίζει σε τελευταία ανάλυση, τη συνείδηση. «Επειδή η σκέψη είναι αποτελεσματική προσαρμογή στη ζωή, εμπεριέχει αλήθεια, όχι σε κάθε συμπέρασμα, αλλά στο γενικό χαρακτήρα της» . Συνεπώς νάχουμε πάντα κατά νου ότι «η ζωή είναι μια συνεχής διαδικασία μάθησης, προσαρμογής, ανάπτυξης. Η πρακτική αποτελεί πάντοτε την αδυσώπητη δοκιμασία της σκέψης».

Ο Πάνεκουκ θεωρεί ότι μια από τις σημαντικότερες συνεισφορές του Κ. Μαρξ στην επιστήμη είναι «η θεωρία τοου Ιστορικού Υλισμού, η θεωρία του καθορισμού όλων των πολιτικών και ιδεολογικών φαινομένων, της πνευματικής ζωής γενικά, από τις παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις. Το σύστημα παραγωγής, που και αυτό βασίζεται στο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, καθορίζει την εξέλιξη της κοινωνίας ιδιαίτερα μέσω της ταξικής πάλης» .

Όμως, ο μαρξισμός δεν είναι δόγμα. Κι αυτό γιατί πάντοτε, «μορφές σκέψης και αγώνα που ήταν αναγκαίες κάτω από ορισμένες συνθήκες πρέπει να αντικαθίστανται από άλλες, όταν οι συνθήκες μεταβάλλονται» . 

ΑΣΤΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ: Η ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ

Για να σταθεροποιηθεί η αστική τάξη, κυρίως στη Γερμανία, και το καπιταλιστικό σύστημα, έπρεπε να καταπολεμηθεί η ιδεολογία των αγροτών και μικροαστών και να συρθούν αυτά τα στρώματα υπό τη σκέπη των νέων ιδεολογιών, ιδεολογιών που είχαν ως βάση τους τις φυσικές επιστήμες. «Αναπτύχθηκε έτσι η αντίληψη ότι όλα τα φυσικά φαινόμενα ακολουθούν απόλυτα αυστηρούς, καθορισμένους νόμους. Στη φύση κυριαρχεί η αιτιότητα» . Η αστική διανόηση, λοιπόν δίνει, κατά το 18ο και 19ο αιώνα, τη μάχη εναντίον των θρησκευτικών προκαταλήψεων, με διαφορετικούς ρυθμούς και με διάφορες αποχρώσεις από χώρα σε χώρα, ανάλογα δε και με το αν κυριαρχούσαν καθολικοί ή προτεστάντες. Κατά τον Α.Πάνεκουκ «ο αστικός υλισμός έβγαλε τα πιο ριζοσπαστικά συμπεράσματα από (αυτές) τις επιστημονικές ανακαλύψεις» . Ποιες ήταν αυτές οι επιστημονικές ανακαλύψεις; Το ότι ο ανθρώπινος νους εξαρτάται άμεσα από τις φυσικές ιδιότητες του εγκεφάλου. Το ότι όλες οι κυτταρικές διαδικασίες έχουν την εξήγησή τους που δεν είναι άλλη από τα άτομα με τη δυναμική και κίνησή τους. Το ότι σε κάθε ελάχιστο υλικό σωματίδιο πρέπει να υπάρχει ένα σωματίδιο της «πνευματικής ουσίας», η «ατομική ψυχή» κατά το βιολόγο Χαίκελ, ο οποίος επεξέτεινε, τη δυϊκότητα «νους-ύλη» και στα ελάχιστα σωματίδια (κατά περίεργο τρόπο ονόμασε τη θεωρία του «μονισμό»).

Η ανάπτυξη των προλεταριακών αγώνων που ήταν συνέπεια της εξαθλίωσης των λαϊκών-εργατικών μαζών στα μέσα του 19ου αιώνα έθεσε νέα διλήμματα στους, κυρίαρχους πια, αστούς. Ο δαρβινισμός δεν μπόρεσε να δώσει μια σίγουρη απάντηση στους αστούς. Μεγάλα τμήματα, λοιπόν, αστών κατέφυγαν εκ νέου σε θρησκευτικές μορφές πίστης και ακόμη και σε μυστικιστικές τάσεις. Ποιοι έμειναν να υποστηρίζουν τις θεωρίες του πρώιμου αστικού υλισμού; Ο Πάνεκουκ θεώρησε ότι αυτοί ήταν οι πιο ριζοσπαστικοποιημένοι μικροαστοί της εποχής, οι σοσιαλιστές εργάτες και οι αναρχικοί, που μέσα από την ίδια τους την κοινωνική εμπειρία έσπασαν μια για πάντα τις θρησκευτικές σκοταδιστικές προκαταλήψεις. Στο σημείο αυτό έρχεται να απαντήσει στα νέα ερωτήματα η θεωρία του Ιστορικού υλισμού. Η κύρια διαφορά με τον αστικό υλισμό έγκειται, κατά τον Πάνεκουκ, στο γεγονός «ότι ενώ ο αστικός υλισμός στηρίζεται στις φυσικές επιστήμες, ο Ιστορικός υλισμός είναι κύρια η επιστήμη της κοινωνίας» . Επίσης για τον αστικό υλισμό, το πρόβλημα της φύσης της γνώσης ανάγεται στη σχέση των πνευματικών φαινομένων με τα φυσικοχημικοβιολογικά φαινόμενα της εγκεφαλικής ουσίας. Αντίθετα για τον ιστορικό υλισμό το πρόβλημα αυτό ανάγεται στη σχέση των σκέψεών μας με τα φαινόμενα του εξωτερικού κόσμου» . 

Τέλος, βασική διαφορά στον τρόπο σκέψης είναι η σημασία που δίνεται στη σχέση διαλεκτικής και εξέλιξης. «Η διαλεκτική σκέψη είναι προσαρμοσμένη στην πραγματικότητα γιατί, όταν χρησιμοποιεί τις έννοιες, γνωρίζει καλά ότι το περασμένο δεν μπορεί να αποδώσει το άπειρο, ούτε το στατικό μπορεί να αποδώσει το δυναμικό και ότι κάθε έννοια πρέπει να αναπτυχθεί σε νέες έννοιες ή ακόμα και στην  αντίθετή της. Η μεταφυσική, μη διαλεκτική σκέψη οδηγεί αντίθετα σε δογματικούς ισχυρισμούς και σε αντιφάσεις επειδή θεωρεί τις γεννημένες από τη σκέψη έννοιες σαν σταθερές, αυτόνομες οντότητες που συνιστούν την πραγματικότητα του κόσμου» . Και σε μια τέτοια μη διαλεκτική σκέψη, μπορεί να πέσει ο φυσικός επιστήμονας αστικός υλιστής, όταν ξεπερνάει το ειδικό πεδίο γνώσης του και αυθαίρετα γενικεύει τους συλλογισμούς του στο φιλοσοφικό επίπεδο. Ένα τέτοιο παράδειγμα, είναι κατά τον Πάνεκουκ η θεωρία της καταγωγής των ειδών, στο βαθμό που δεν μπορεί να πάρει υπόψη της τη σημασία της σχέσης μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα.

Το γενικό συμπέρασμα, λοιπόν, του Πάνεκουκ είναι ότι «ο Ιστορικός Υλισμός μπορεί να ερμηνεύσει την προσωρινή εμφάνιση υλιστικής σκέψης στην αστική τάξη, καθώς επίσης και το ξανακύλημα αυτής της τάξης στο μυστικισμό και στη θρησκεία. Κατά τον ίδιο, επίσης, τρόπο ερμηνεύει την ανάπτυξη της υλιστικής σκέψης στους κόλπους της εργατικής τάξης σαν οφειλόμενη όχι μόνο σε οποιαδήποτε αντιθρησκευτικά επιχειρήματα αλλά στην αυξανόμενη κατανόηση των πραγματικών δυνάμεων της καπιταλιστικής κοινωνίας».

Το ερώτημα που τίθεται μετά απ’ όλα αυτά είναι: Ποιες είναι οι βάσεις της Ρωσικής Επανάστασης και πως τις έκρινε ο συγγραφέας, βάσει κυρίως των απόψεων των ηγετών της και κυρίως του Β.Ι. Λένιν που πρωτοστάτησε;

ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΣ: ΚΡΑΤΟΣ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ήδη πριν την επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 και την εγκαθίδρυση του πρώτου «προλεταριακού κράτους», ο Λένιν ανέτρεπε κάποιες δογματικές-στατικές αντιλήψεις, τόσο του ίδιου του Μαρξ όσο και των σοσιαλδημοκρατικών ,  που έβλεπαν, πριν τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο, την επερχόμενη σοσιαλιστική προλεταριακή επανάσταση να λαμβάνει χώρα στη γηραιά ευρωπαϊκή ήπειρο  και διακήρυξε το σπάσιμο του αδύνατου κρίκου της αλυσίδας στη «μισοκαπιταλιστική» Ρωσία των αρχών του 20ου αιώνα.

Πώς όμως είδε ο Πάνεκουκ τη Ρώσικη επανάσταση; Ποιες ήταν οι διαφορετικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Ρωσία τότε, σε σχέση με την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη; «Εκεί, ο αγώνας εναντίον του τσαρισμού ήταν ανάλογος με τους προηγούμενους αγώνες εναντίον της απολυταρχίας στην Ευρώπη (...) η εκκλησία και η θρησκεία ήταν τα ισχυρότερα στηρίγματα του συστήματος διακυβέρνησης» . Η ανυπαρξία σημαντικού αριθμού καπιταλιστών, ποσοτικά και ποιοτικά, σήμαινε ότι «το έργο τούτο (σ.σ. ο αγώνας εναντίον της θρησκείας) έπεσε στους ώμους της ρώσικης διανόησης που μόνη της έδινε ένα λυσσαλέο αγώνα για να διαφωτίσει το λαό εναντίον του τσαρισμού» . Η εμφάνιση ενός σχετικά ρωμαλέου, για τα δεδομένα της Ρωσίας, εργατικού κινήματος, έδωσε την απαιτούμενη βάση για τη ανάπτυξη ενός «σοσιαλιστικού κόμματος» υπό την καθοδήγηση της διανόησης. «Έτσι η προλεταριακή ταξική πάλη στη Ρωσία ήταν ταυτόχρονα και αγώνας εναντίον της τσαρικής απολυταρχίας, κάτω από το λάβαρο του σοσιαλισμού» . Παρακάμπτοντας τον «πατέρα του Ρωσικού μαρξισμού», τον Πλεχάνωφ, ο οποίος είχε επηρεαστεί από το δυτικό εργατικό κίνημα -και ιδιαίτερα το γερμανικό- ο Λένιν που είχε την ευθύνη της πολιτικής και ιδεολογικής καθοδήγησης του επαναστατικού εργατικού κινήματος θεώρησε ότι «το πρώτο ζωτικό καθήκον ήταν η συντριβή του τσαρισμού και του οπισθοδρομικού βάρβαρου κοινωνικού συστήματος της Ρωσίας» . Αυτή η θεώρηση των πραγμάτων, είναι που κατά τη γνώμη μου άνοιξε το δρόμο για την κατοπινή θεωρητική αποδοχή της αντίληψης των «σταδίων» για την οικοδόμηση από τα κόμματα της Γ΄Κομμουνιστικής Διεθνούς, αντίληψη που, στην ουσία, αρνείται τη δυνατότητα στο εργατικό κίνημα να καταλήξει με ενιαία επαναστατική διαδικασία στους τελικούς του στόχους .

Εδώ είναι το κρίσιμο σημείο. Ο Λένιν ξεκινώντας μεθοδολογικά σωστά -ανατρέποντας δηλαδή δογματικές απόψεις- στη συνέχεια υπερτονίζει τις ιδιαιτερότητες της Ρωσίας. Ο Πάνεκουκ τονίζει, βέβαια, πριν αρχίσει την κριτική του, ότι στη Ρωσία «οι μεγάλες βιομηχανίες δημιουργήθηκαν από το μεγάλο δυτικό κεφάλαιο που εκμεταλλευόταν έτσι τους Ρώσους εργάτες» . Παρόμοια, με τα δάνεια προς την Τσαρική κυβέρνηση από το χρηματιστικό κεφάλαιο της Δύσης, υποβαλλόταν σε πλήρη και ομαδική εκμετάλλευση ολάκερη η Ρωσική κοινωνία. Έτσι «όπως στη Ρώσικη επανάσταση συνυπήρχαν δύο πλευρές της δυτικής εξέλιξης, αστική επανάσταση, όσον αφορά τους άμεσους στόχους της, προλεταριακή επανάσταση, όσον αφορά τις ενεργές δυνάμεις της, έτσι και η αντίστοιχη μπολσεβίκικη θεωρία ήταν αναγκαστικά ένα μίγμα αστικού υλισμού στις βασικές φιλοσοφικές απόψεις και προλεταριακού εξελικτικισμού στη θεωρία της ταξικής πάλης» . Μ’ αυτή την έννοια ο Πάνεκουκ ειρωνεύεται το γεγονός ότι στο σπίτι του Λαού στη Μόσχα ήταν γραμμένη με μεγάλα γράμματα η φράση «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού» και, κατά τραγικότερη ειρωνεία σήμερα, μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ αποκαλύπτεται ότι «ο βασιλιάς ήταν γυμνός». Γιατί για τους Ρώσους μαρξιστές ο πυρήνας του Μαρξισμού δεν περικλείεται στη θέση του Μαρξ ότι η κοινωνική πραγματικότητα καθορίζει τη συνείδηση . 

Τι είναι λοιπόν εκείνο που χαρακτηρίζει τη Σταλινική μετεξέλιξη της Ρώσικης επανάστασης; Η προδοσία των βασικών αρχών του Λενινισμού, όπως διακήρυξαν οι οπαδοί του Τρότσκυ; Η μήπως η κωδικοποίηση των αρχών του Λενινισμού σε δόγμα, όπως διατείνονται οι πάσης φύσεως «ανανεωτές»  που μας προέκυψαν από το Σταλινικό σκοταδισμό, τα τελευταία χρόνια; Όχι, απαντά ο Πάνεκουκ. Κι αυτό γιατί «ο ρώσικος Μπολσεβικισμός δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι εγκατέλειψε το δρόμο του Μαρξισμού, γιατί ποτέ δεν είχε πάρει αυτό το δρόμο» . Μήπως, όμως, έτσι μηδενίζεται ολόκληρο το έργο της προλεταριακής πάλης; Κανείς ως σήμερα δεν έχει κατορθώσει να το κάνει γιατί «ο αγώνας των Ρώσων εργατών, με τη μαζική δράση τους και τα Σοβιέτ τους, υπήρξε το σημαντικότερο πρακτικό παράδειγμα σύγχρονης προλεταριακής πάλης» . Όμως, μετά την επανάσταση (σ.σ. και τη νίκη του Λένιν επί μιας δεξιάς τάσης μέσα στο κόμμα, των Μαχιστών)  ο «Λενινισμός» ανακηρύχθηκε σε επίσημη φιλοσοφία του κράτους, σαν συνδυασμός του αστικού υλισμού και της θεωρίας του Μαρξ για την κοινωνική εξέλιξη, στολισμένη με κάποια διαλεκτική ορολογία. Αυτή η υλιστική φιλοσοφία ήταν ακριβώς η θεωρία που χρειάζονταν οι Ρώσοι διανοούμενοι που έβλεπαν, τώρα που οι φυσικές επιστήμες και η τεχνική παρείχαν τη βάση για μια γρήγορα αναπτυσσόμενη παραγωγή που αυτοί θα διεύθυναν, το μέλλον ανοιχτό μπροστά τους σαν κυρίαρχη τάξη μιας αχανούς αυτοκρατορίας» . 

Σχολιάζοντας το βιβλίο του Λένιν και την πολεμική του ενάντια στους εμπειριοκριτικιστές και την υποτιθέμενη στήριξή τους στους «φιντεϊστές» (οπαδούς της θρησκευτικής πίστης) ο Πάνεκουκ θεωρεί ότι υποτιμούνται οι πραγματικές επικίνδυνες πλευρές του αστικού, που την εποχή εκείνη στη Δυτική Ευρώπη είχαν ήδη αρχίσει να γίνονται ορατές από μελετητές-μαχητές όπως π.χ. ο Αντόνιο Γκράμσι . Σημειώνει, λοιπόν, ότι «αντί να δημιουργήσει ταξική ενότητα εναντίον της αστικής τάξης και του αστικού κράτους, για να πάρει την παραγωγή στα χέρια του, το δυτικό προλεταριάτο καλείται να αναλάβει αγώνα εναντίον της θρησκείας» . 

Πώς θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το σύστημα που προέκυψε στη Ρωσία; Η πρόταση του Πάνεκουκ: «Το ρώσικο οικονομικό σύστημα είναι ο κρατικός καπιταλισμός, που εκεί ονομάζεται κρατικός σοσιαλισμός ή ακόμα και κομμουνισμός· η παραγωγή διευθύνεται από μια κρατική γραφειοκρατία κάτω από την ηγεσία του Κομμουνιστικού κόμματος. Αυτή η κρατική γραφειοκρατία που αποτελεί τη νέα κυρίαρχη τάξη, έχει στην άμεση διάθεσή της το προϊόν, συνεπώς και την υπεραξία, ενώ οι εργάτες παίρνουν μόνο μισθούς και αποτελούν μιαν εκμεταλλευόμενη τάξη» .

Ένα τέτοιο σύστημα προσπαθούσαν να εγκαθιδρύσουν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης τα Μπολσεβίκικου τύπου ΚΚ της Γ΄ Διεθνούς έξω από τις ανάγκες του Δυτικού προλεταριάτου και σε αντίθεση με τις επικρατούσες συνθήκες. Η παγκόσμια επανάσταση, κατά το Λένιν, απαιτούσε κόμμα με σιδερένια πειθαρχία· «απαραίτητοι είναι οι ειδικευμένοι ικανοί κομματικοί ηγέτες, οι επαγγελματίες, πεπειραμένοι επαναστάτες· οι μάζες πρέπει μόνο να πιστεύουν ότι το κόμμα και οι ηγέτες του έχουν δίκαιο», έτσι αποδίδει ο Πάνεκουκ τη λενινιστική αντίληψη, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «η εργατική τάξη που αγωνίζεται για τη χειραφέτησή της, στηριζόμενη στο Μαρξισμό, θα βρει στο δρόμο της τη φιλοσοφία του Λένιν σαν μια θεωρία μιας τάξης που προσπαθεί να διαιωνίσει τη σκλαβιά και την εκμετάλλευσή της».

Στο δίλημμα του τίτλου της ενότητας αυτής, η ηγεσία των Μπολσεβίκων απάντησε: ΚΡΑΤΟΣ.

Θανάσης Τσακίρης

1993