50 χρόνια σαν σήμερα από το θάνατο του Τέοντορ Αντόρντο στην Ελβετία.
Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και ψυχολόγος, ηγετικό μέλος
της Σχολής της Φρανκφούρτης και υποστηρικτής της (Μαρξιστικής) Κριτικής Θεωρίας. Μολονότι ήταν διάσημος για τα φιλοσοφικά του γραπτά,
δημοσίευσε δοκίμια για την μουσική και την αισθητική. Τα κύρια φιλοσοφικά του
έργα ήταν η Διαλεκτική του Διαφωτισμού (1947), την οποία συνέγραψε με
τον Max Horkheimer, το Minima Moralia, (1951) και η Αρνητική Διαλεκτική (1966). Στη Διαλεκτική
του Διαφωτισμού ο Adorno επεξεργάστηκε το έργο τόσο του Walter Benjamin όσο και
του Friedrich Pollock. Το ερώτημα τους ήταν συγκλονιστικό: «για ποιο λόγο δεν
μπόρεσε ο δυτικός πολιτισμός, παρά την εκπληκτική επιστημονική και τεχνολογική
πρόοδό του, να χτίσει έναν κόσμο χωρίς πείνα, πόλεμο, δυστυχία και καταπίεση» ;
Για τους συγγραφείς η απάντηση είναι πως οι μεγάλες καινοτομίες του πολιτισμού
αυτού πληρώθηκαν με μια διαρκώς αυξανόμενη παρακμή της θεωρητικής συνείδησης.
Πρωταρχικό καθήκον, επομένως, μιας αυθεντικής πολιτικής παρέμβασης, που θα
απέβλεπε στην ανατροπή του καθεστώτος αυτού, είναι η συνειδητοποίηση και
γνωστοποίηση της εσωτερικής λογικής του, την οποία ονομάζουν «διαλεκτική του
διαφωτισμού».
Υποστήριξαν ότι το σύστημα της πολιτιστικής παραγωγής (κινηματογραφικές ταινίες, ραδιοφωνικές εκπομπές, εφημερίδες και περιοδικά) ελεγχόταν από τις διαφημιστικές και εμπορικές επιταγές, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ενσταλάζεται στους ανθρώπους η νοοτροπία της υποτέλειας στον καταναλωτικό καπιταλισμό. Υπό την πίεση του σύγχρονου κοινωνικού συστήματος οι λέξεις απέκτησαν αρνητικές έννοιες: ο Λόγος και ο Διαφωτισμός μετατράπηκαν από εργαλεία αλήθειας και απελευθέρωσης μετατράπηκαν σε εργαλεία κυριαρχίας. Ο Λόγος έγινε «εργαλειακός» και μείωσε τις ανθρώπινες υπάρξεις και τη φύση σε αντικειμενοποιημένα πράγματα και σε μετρήσιμες αριθμητικές ποσότητες. Διευκολύνθηκε η επιτάχυνση των εξελίξεων και ανακαλύψεων στην επιστήμη και την τεχνολογία αλλά, ταυτόχρονα, δημιουργήθηκε τεράστιο ηθικό κενό που οδήγησε στην κοινωνική ψύχωση κι αυτή με τη σειρά της στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζιστικών και φασιστικών καθεστώτων καθώς και στα γκουλάγκ της Σταλινικής ΕΣΣΔ. Η κουλτούρα μετατράπηκε σε μαζική διασκέδαση και η δημοκρατία παρήκμασε προς όφελος της κυριαρχίας των λαοπλάνων χαρισματικών ηγετών τύπου Μουσολίνι και Χίτλερ πάνω στις ανθρώπινες μάζες. Οι άνθρωποι, ουσιαστικά αποκήρυξαν τις ενδότερες επιθυμίες τους για να αφομοιωθούν από ένα τερατώδες διαστροφικό σύστημα που τους κατέστησε παθητικούς φορείς πολέμου και καταδίωξης. Οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ κατηγορήθηκαν ότι εστίασαν υπερβολικά στην ιδέα της χειραγώγησης και της μαζικής εξαπάτησης. Όμως, παρά την κριτική που τους ασκήθηκε, αυτοί επέμειναν σθεναρά υποστηρίζοντας ότι η θεωρία τους διορθώνει εκείνες τις απόψεις που υποβαθμίζουν τους τρόπους με τους οποίους οι βιομηχανίες των ΜΜΕ ασκούν εξουσία πάνω στο κοινό τους επιβάλλοντάς τους να συμπεριφέρονται με κομφορμιστική λογική και να υποτάσσονται στις επιταγές της διαφημιστικής και εμπορικής αγοράς.
Τα Minima Moralia σήμαναν την απόρριψη
του Χεγκελιανού μαρξισμού με τον ισχυρισμό του ότι «το σύνολο είναι ψέμα» σε
αντίθεση με τον ισχυρισμό του Χέγκελ ότι «το αληθινό είναι το σύνολο». Αυτό
επιβεβαιώθηκε εκ νέου στην Αρνητική Διαλεκτική όπου υποστήριξε ότι η διαλεκτική
δεν έφτασε σε μια ενότητα μεταξύ καθολικού και ιδιαίτερου, όπως πίστευε ο
Χέγκελ. Αντίθετα, οδήγησε σε μια μη ταυτότητα όπου η καθολικότητα υπερίσχυσε πάνω
από την ιδιαιτερότητα. Αυτό το επιχείρημα, σε συνδυασμό με την παρατήρησή του
ότι η φιλοσοφία ζει μόνο επειδή η στιγμή για να το συνειδητοποιήσει χάθηκε,
ενθυλακώνει την απαισιοδοξία της σκέψης του Adorno μέσα στην μαρξιστική
παράδοση.
Συνεχίζεται
Θανάσης Τσακίρης
No comments:
Post a Comment