Οι ερμηνείες του Μάη

ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΜΑΗ

του Θανάση Τσακίρη

Ομιλία στην εκδήλωση της Κινηματογραφικής Λέσχης Ηλιούπολης (Κυριακή, 20.1.2008)

Η κοινωνική και πολιτική έκρηξη που ξέσπασε το Μάη του 1968 στη Γαλλία «έπιασε στον ύπνο» τις πολιτειακές, πολιτικές και κοινωνικές ηγεσίες της δεξιάς αλλά και της παραδοσιακής αριστεράς της χώρας και της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Όλες αυτές οι ηγεσίες αλλά και μέρος των πνευματικών κύκλων της διανόησης θεωρούσαν τον κόσμο δεδομένο και καλουπαρισμένο στα μέτρα και σταθμά τους. Αυτό φάνηκε ξεκάθαρα στις προσπάθειες εξήγησης και ερμηνείας του ξεσηκωμού οι οποίες ήταν σημαδεμένες από τις θεωρίες και αντιλήψεις ενός παλιού κόσμου που πέθαινε και που δεν μπορούσε να δει τι ήταν αυτό που γεννιόταν και το οποίο σε πολλές περιπτώσεις του πρόσφερε το ελιξήριο της νεότητάς του.
Η πρώτη εξήγηση που δόθηκε ήταν αυτή της κατεστημένης πολιτειακής και πολιτικής ηγεσίας που ανέπτυξε μια «θεωρία συνομωσίας». Ο Ντε Γκωλ και ο Πομπιντού (πρόεδρος και πρωθυπουργός αντίστοιχα) προσδιόρισαν ως «συνωμότες» το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και τις αριστερίστικες ομάδες αγνοώντας σκόπιμα ότι το ΓΚΚ αρχικά σαμποτάρισε την εξέγερση και συμμετείχε μόνο στο τέλος με την απεργιακή κινητοποίηση των συνδικάτων. Ας μην ξεχνάμε ότι την εποχή εκείνη ο Ψυχρός πόλεμος ήταν στο φόρτε του και οι πάσης φύσεως αυταρχικές εξουσίες επικαλούνται εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς προκειμένου να καταστείλουν κάθε αμφισβήτησή τους.

Μια δεύτερη εξήγηση που προσπάθησε να είναι πιο μέσα στα πράγματα τονίζει την κρίση του Πανεπιστημίου ως θεσμού. Το Πανεπιστήμιο είχε πια εξελιχθεί από την άποψη της κοινωνικής σύνθεσης του φοιτητόκοσμου και εν μέρει του ερευνητικού και διδακτικού προσωπικού. Από πανεπιστήμιο των αστικών και γραφειοκρατικών ελίτ είχε μετατραπεί μεταπολεμικά σε μαζικό πανεπιστήμιο των μεσαίων στρωμάτων και των πιο ταλαντούχων παιδιών της εργατικής τάξης των πόλεων. Έτσι, το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών και των εσωτερικών κανονισμών ήταν εκφράσεις του παλιού πανεπιστήμιου και δεν ανταποκρινόταν στις ανάγκες δεκάδων χιλιάδων φοιτητών και φοιτητριών που αγωνιούσαν για το μέλλον τους που φαινόταν μπλοκαρισμένο ανάμεσα στο «σύστημα» από τη μια και στο κοινωνικό παρελθόν τους από την άλλη. Η εξέγερση του φοιτητόκοσμου έδειξε ότι η οικοδόμηση νέων πανεπιστημίων, όπως αυτό της εργατικής γειτονιάς της Ναντέρ, δεν έλυνε το πρόβλημα που δεν ήταν ποσοτικό αλλά ποιοτικό.

Κάποιοι άλλοι δεν συμμερίζονταν την παραπάνω εξήγηση και έδωσαν τη δική τους. Θεωρούσαν ότι το κίνημα της αμφισβήτησης ήταν το ξέσπασμα της «εφηβικής ανταρσίας» και η φωτιά του «νεανικού πυρετού». Από αυτούς που τα έλεγαν αυτά, κάποιοι τα έβλεπαν με θετικό μάτι και μιλούσαν για τη «γιορτή της ζωής» και για το «εφηβικό 1789» που μετέτρεψε τη νεολαία σε «κοινωνικοπολιτική δύναμη». Οι πιο επικριτικοί μιλούσαν για «ψυχόδραμα» ή για «μίμηση» και ακόμη πιο ειρωνικά για «παρωδία επανάστασης» που έδινε διέξοδο στα ψυχικά αδιέξοδα των εξεγερμένων.

Η τέταρτη εξήγηση γενικεύοντας την ιδέα περί κρίσης την διευρύνει ως τα όρια της «κρίσης του πολιτισμού». Κατ’ αυτή την άποψη, οι νέοι και οι νέες επιτέθηκαν συνολικά εναντίον της «καταναλωτικής κοινωνίας». Σε αρκετές διαλέξεις του, ο αντιστασιακός συγγραφέας και μαχητής των Διεθνών Ταξιαρχιών, ο Αντρέ Μαλρώ, υπουργός πολιτισμού των κυβερνήσεων Ντε Γκωλ από το 1960 ως το 1969, τόνιζε ότι δεν επρόκειτο για ζήτημα μεταρρυθμίσεων αλλά για επιστροφή του παλιού μηδενισμού με τη μαύρη σημαία και μια αστείρευτη επιθυμία καταστροφής. Ουσιαστικά, η άποψη αυτή απέδιδε την κρίση του Μάη στην κατάρρευση των ιδεών και των αξιών του Διαφωτισμού και της Προόδου που είχαν υποσχεθεί κάτι το πολύ διαφορετικό από την αέναη ανάπτυξη του «καταναλωτισμού» και της «τεχνολογικής» και «τεχνοκρατικής» κοινωνίας.

Μια ερμηνεία που έβλεπε με εμφανή συμπάθεια το κίνημα του Μάη ήταν αυτή περί «ταξικής σύγκρουσης νέου τύπου». Την άποψη αυτή πρωτοδιατύπωσε ο κοινωνιολόγος Αλαίν Τουραίν. Η κρίση του ’68 δεν ήταν, κατ’ αυτόν, ένας άμεσος ταξικός αγώνας (εργάτες εναντίον εργοδοτών) αλλά περισσότερο κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική πάλη. Ο στόχος αυτής της κινητοποίησης ήταν περισσότερο η κυριαρχία και η ενσωμάτωση/ολοκλήρωση, δηλαδή οι αγώνες γίνονταν εναντίον της τεχνοκρατίας, και λιγότερο η εκμετάλλευση. Οι άνθρωποι που λειτουργούσαν την κοινωνική μηχανή, οι επαγγελματίες και οι εργάτες της πραγματικής παραγωγής στρέφονταν εναντίον των τεχνοκρατών που είχαν υφαρπάξει την αρμοδιότητα λήψης των πάσης φύσεως πολιτικών και κοινωνικών αποφάσεων και ασκούσαν την κυριαρχία τους σε όλα τα επίπεδα.

Η ερμηνεία των πιο παραδοσιακών μαρξιστών απέδιδε στους εργάτες και όχι στους φοιτητές το ρόλο του ιστορικού υποκειμένου της επανάστασης. Γι’ αυτό αγνοήθηκε από αυτούς η φοιτητική απαρχή του κινήματος και μπήκαν στο παιχνίδι στο δεύτερο ημίχρονο όταν οι εργάτες αποφάσισαν γενική μαζική απεργία και σε προχωρημένη φάση κατέλαβαν τα εργοστάσιά τους με αίτημα τον εργατικό έλεγχο και την αυτοδιαχείριση. Ακόμα και τότε το ΓΚΚ έμεινε στο πλαίσιο της διεκδίκησης ικανοποίησης «νομιμοποιημένων υλικών αιτημάτων» και δεν έθεσε θέμα εξουσίας ούτε καν εργατικού ελέγχου. Κατά την εξήγηση αυτή, οι απαρχές της κρίσης και η διάχυσή της εντοπίζονται στην ίδια την οικονομία, καθώς μετά από μια αδιατάρακτη οικονομική ανάπτυξη μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Ιούλιο 1966 άρχισε η αντιστροφή της πορείας με επιβράδυνση της παραγωγής και απότομη αύξηση της ανεργίας που το 1968 ήταν τετραπλάσια αυτής που υπήρχε το 1964. Αυτή η εξήγηση έχει το προτέρημα ότι εντοπίζει τους λόγους της απότομης και ξαφνικής έκρηξης της λαϊκής οργής αλλά λόγω του απόλυτου οικονομικού ντετερμινισμού της αφήνει ελάχιστα περιθώρια στην ανάπτυξη επαναστατικής διεξόδου από την κρίση με την ανάδειξη της «ανωριμότητας» των αντικειμενικών και υποκειμενικών όρων. Η συλλογική δράση και η αυτενέργεια των κοινωνικών υποκειμένων δεν αναγνωρίζεται από το εκάστοτε ηγετικό κομματικό επιτελείο που θα αποφασίσει πότε θα είναι κατάλληλη η στιγμή της ρήξης.

Η πιο θεσμική προσέγγιση απέδιδε τα γεγονότα του Μάη στην πολιτική και καθεστωτική κρίση της 5ης γαλλικής δημοκρατίας, η οποία όπλισε τον Πρόεδρο της δημοκρατίας με υπερεξουσίες και οχύρωνε την κυβέρνηση απέναντι στον κοινοβουλευτικό έλεγχο περιορίζοντας σε δευτερεύοντα ρόλο το κοινοβούλιο και την επίσημη αντιπολίτευση, ωθώντας σε πιο ριζοσπαστικές μορφές αντίθεσης στην κυβέρνηση και το καθεστώς. Αντίθετα, στην 3η και στην 4η Δημοκρατία, το κοινοβούλιο έπαιζε τον πρώτο ρόλο και έδινε διέξοδο στις κυβερνητικές κρίσεις προτού αυτές εξελιχθούν σε καθεστωτικές κρίσεις. Στην 5η Δημοκρατία, λοιπόν, αναπτύχθηκε το καθεστώς του «αυταρχικού κρατισμού», κατά τη γνωστή φράση του Νίκου Πουλαντζά, το οποίο αφαιρούσε πολλές βαλβίδες ασφαλείας του συστήματος και έστελνε τους διαμαρτυρόμενους στους δρόμους της Γαλλίας που από το 1789 ως σήμερα φιλοξένησαν δεκάδες εκατομμύρια διαδηλωτές και διαδηλώτριες που διαμαρτύρονταν κατά του αυταρχικού γραφειοκρατικού γαλλικού κράτους.

Τέλος, μια ερμηνεία, που δίνει σημαντικό ρόλο στον υποκειμενικό παράγοντα αλλά και στον παράγοντα της τύχης, είναι αυτή που αποδίδει την κρίση στην αλληλουχία διαφόρων γεγονότων και στις αποφάσεις των πολιτικών παραγόντων. Αναδεικνύεται έτσι η στρατηγική και οι τακτικές σε βασικό μοχλό των εξελίξεων. Σημαντικό, λοιπόν, ρόλο έπαιξε το γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο της Ναντέρ, από όπου άρχισαν όλα, ήταν αποκομμένο από τον έξω κόσμο δημιουργώντας μια αίσθηση κοινής ταυτότητας στους φοιτητές και τις φοιτήτριές του. Εξίσου σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι καθυστερήσεις του υπουργού Παιδείας για την εκπόνηση σχεδίου μεταρρυθμίσεων και τη δημόσια διαβούλευσή του ώστε να τύχει αποδοχής και να εφαρμοστεί. Ήταν σημαντικό επίσης το γεγονός ότι η αστυνομία εισέβαλε στη Σορβόννη στις 3 Μαΐου δημιουργώντας την αίσθηση ότι η καταστολή θα ενταθεί πέρα από τα «λογικά» όρια. Ακόμη και η ταυτόχρονη απουσία του Προέδρου και του Πρωθυπουργού στο εξωτερικό που σήμαινε αναβλητικότητα στη λήψη ουσιαστικών πολιτικών αποφάσεων προστέθηκε ως κρίκος στην αλυσίδα των γεγονότων που οδήγησαν στην γενίκευση της εξέγερσης, χωρίς επιστροφή σε προηγούμενες καταστάσεις.

Μπορεί ο Ντε Γκωλ τελικά να νίκησε στις εκλογές του Ιουνίου και να επήλθε κοινωνική γαλήνη, όμως, όπως τόνισε ένας μελετητής των κοινωνικών κινημάτων, ο Σίντνευ Τάροου, οι «πεφωτισμένες ελίτ» του άρχοντος μπλοκ εξουσίας του Γκωλισμού μπόρεσαν να νικήσουν εσωτερικές αντιστάσεις και να προωθήσουν τις μεταρρυθμίσεις προς ένα μαζικό πανεπιστήμιο και, πολύ σημαντικό για το ίδιο το κοινωνικο-πολιτικό σύστημα να ενσωματώσουν πολιτικά μέρος της αμφισβήτησης και των αμφισβητιών.

Τι σημαίνουν όλα αυτά σήμερα για εμάς; Πρώτα απ’ όλα, έχω την εντύπωση ότι ενώ η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται κατά τον ίδιο τρόπο εν τούτοις θα υπάρχει πάντοτε η νέα γενιά που, παρ’ ότι δεν είναι μια ενιαία κοινωνική κατηγορία, θα έχει αγωνίες και οράματα και ορισμένα τμήματά της θα προσπαθούν να υπερβούν τα όρια του κατεστημένου συστήματος και της πολιτικής του. Μια από τις τελευταίες ταινίες που γυρίστηκαν με φόντο το Μάη, οι «Ονειροπόλοι» του Μπερνάρτο Μπερτολούτσι, μας έδειξαν αυτό ακριβώς. Είδαμε δηλαδή νέους ανθρώπους να προσπαθούν να δοκιμάσουν να γνωρίσουν τα όριά τους και να τα ξεπεράσουν. Είπαν πως η ταινία αυτή ήταν νοσταλγική και μάλλον ελαφρώς αρρωστημένη. Νοσταλγική πιθανόν να ήταν. Εξάλλου ο Μπερτολούτσι το είχε τάξει στον εαυτό του. Αλλά αρρωστημένη από πού κι ως πού; Αν παίρνουμε τα πάντα τοις μετρητοίς χάνουμε το νόημα που είναι πίσω από τις γραμμές των υποτίτλων και τα πίξελ των εικόνων. Την δήθεν αρρωστημένη πλευρά την βλέπει μόνο η πλευρά εκείνη του νέου πολιτικού κατεστημένου που θέλει να κλείσει τους λογαριασμούς του με κάθε παρέκβαση της ιστορίας είτε αυτή λέγεται Μάης του ’68 είτε Σοβιετική ή Γαλλική επανάσταση. Ο Σαρκοζί μάλιστα το είπε ξεκάθαρα στην τελευταία προεκλογική συγκέντρωση: "Σ’ αυτές τις εκλογές το ζήτημα που τίθεται το κατά πόσο η κληρονομιά του Μάη του ’68 θα πρέπει να διατηρηθεί στη ζωή ή να εξοντωθεί μια και για πάντα». Δεύτερον, το ζητούμενο δεν είναι να καταλήξουμε στη μια μόνο ερμηνεία που θα είναι η ολόστρωτη αλλά να αναζητήσουμε εκείνα τα σημεία της κριτικής που αναδεικνύουν ή τουλάχιστον προσπαθούν να καταλήξουν σε στοιχεία μιας εναλλακτικής πρότασης για το μέλλον. Ζούμε σε μια κοινωνία που είναι ταυτόχρονα καταναλωτική αλλά και στερητική. Οι στρατιές των νέων αναζητούν όχι μια θέση στο δημόσιο όπως μας πιπιλίζει το μυαλό μια ορισμένη κρατική προπαγάνδα αλλά μια στοιχειώδη θέση εργασίας στα σύγχρονα εργασιακά κάτεργα, στις εταιρίες ενοικίασης προσωπικού, στην μερική απασχόληση. Ταυτόχρονα στην οθόνη του μυαλού τους προβάλλεται μια εικόνα ενός χαρούμενου κόσμου γεμάτου ευκαιρίες και απολαύσεις που δεν αντιστοιχεί στην πραγματική καθημερινότητα η οποία θυμίζει τα ανδροειδή της ταινίας Blade Runner που είχαν ρυθμιστεί για μια σύντομη ζωή που έπρεπε να τη ζουν διπλά για να την απολαύσουν. Παρόμοια κρίση με αυτή του Μάη του ’68 ίσως να μη ζούμε στις ημέρες μας. Η κρίση του Μάη του ’68 αφορούσε μια γενιά που ήξερε πώς θα ζήσει κάποια στιγμή καλύτερα από τους γονείς της. Σήμερα συμβαίνει το αντίθετο: μεγαλώνει η πρώτη γενιά που θα ζήσει μάλλον χειρότερα από τους γονείς της. Το κρίσιμο ερώτημα είναι πώς θα συμβάλουμε στην αφύπνισή τους και πώς ισότιμα θα διεκδικήσουν μαζί μας το δικό τους μέλλον.