Σημειώσεις για Ουτοπίες και Δυστοπίες
του Θανάση Τσακίρη
Προηγούμενα http://tsakthan.blogspot.gr/2017/09/3.html
Στην περίοδο της Αναγέννησης (15-17 αιώνες μΧ)
διατυπώθηκαν νέες ουτοπίες ενός «εξευγενισμένου Παραδείσου» μέσα από τα
«χαλάσματα» της μεσαιωνικής εκκλησίας, για να φτάσουμε στο 18ο αιώνα κατά τον
οποίο μια νέα «γη της επαγγελίας» χαράζεται καθώς καταρρέει από τα χτυπήματα
του Διαφωτισμού η πνευματική και υλική χιλιετής κυριαρχία των παπάδων και
γκρεμίζεται η βλακεία και η δεισιδαιμονία. Παρ’ όλα αυτά, «ο κόσμος», λέει ο
Μάμφορντ, «χρειάζεται τις ουτοπίες και τα παραμύθια» και ότι «δεν έχει σημασία
το πού πηγαίνουμε φτάνει να οδεύουμε συνειδητά προς έναν συγκεκριμένο στόχο».
Ουτοπίες
1.
H Πολιτεία του Πλάτωνα.
Χρονολογείται από την εποχή της κοινωνικής αποσύνθεσης
που ακολούθησε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431 π.Χ.-404 π.Χ.) ο οποίος έληξε με
την ολοκληρωτική ήττα των Αθηναίων.
Μεταξύ 600 και 300 π.Χ. ιδρύθηκαν στο ευρύτερο
γεωγραφικό χώρο της τότε Ελλάδας πάνω από 300 στη βάση της λογικής της Μιλήτου.
Το σχέδιο πόλεως της Μιλήτου που έμοιαζε με σχάρα, σχεδιάστηκε από τον
Ιππόδαμο. Πολλές μικρότερες πόλεις πειραματίστηκαν και πολλοί μπήκαν στον
πειρασμό να ονειρευτούν μια «πιο γενναιόδωρη κοινωνική τάξη πραγμάτων» και την
οικοδόμηση εκ θεμελίων μια καλύτερη κοινωνία.
Στην Πολιτεία ο Πλάτωνας περιγράφει τα κατ’ αυτόν
φυσικά ουσιώδη στοιχεία της καλής ζωής («ευ ζην»).[1] Ο
Σωκράτης έλεγε ότι ένα καλό κράτος θα έχει το υγιές πολίτευμα και ότι το άδικο
κράτος έχει γεννηθεί από τον πολλαπλασιασμό των αναγκών και των περιττών. Ως
συνέπεια διευρύνονται τα σύνορα που αρχικά ήταν μικρά όπως και η ίδια
«πόλις-κράτος». Το ίδιο θα κάνουν οι γειτονικές πόλεις με αποτέλεσμα την
πολεμική σύρραξη.
Βάση της κριτικής του είναι η «ιδεώδης κοινότητα».
Όλοι στην κοινότητα πρέπει να έχουν ένα κοινό φυσικό επίπεδο ζωής. Ο πλούτος
και η φτώχεια είναι οι δύο λόγοι του μαρασμού των τεχνών. Ευτυχία είναι ό,τι
μπορεί ο άνθρωπος να «βάζει στη ζωή» και όχι ό,τι μπορεί να αρπάξει. Λόγου
χάριν, ο χορευτής αποκομίζει πολύ περισσότερη ευτυχία από πού αποκομίζει ο
λαίμαργος, Είναι φανερό πως ο Πλάτωνας εγκωμιάζει τη «δράση».
Η ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα είναι μια πόλη χωρίς
απεριόριστο πληθυσμό. Η πόλη μπορεί να αυξάνεται σε πληθυσμό μέχρις ενός
μεγέθους που συμβιβάζεται με την ενότητα. Αυτό είναι το όριό της. Για την πόλη
αυτή ο ιδανικός αριθμός ανέρχεται σε 5.040 άτομα, δηλαδή σε τόσα όσα θα μπορεί να
απευθυνθεί φυσιολογικά ένας ρήτορας και τα οποία διαμορφώνονται σε ενεργούς
πολίτες. Τα μέλη μιας κοινότητας γίνονται γνήσιοι πολίτες στο βαθμό που
μοιράζονται θεσμούς και τρόπους ζωής με παρόμοια εκπαιδευμένους ανθρώπους.
Μέριμνα του Πλάτωνα ήταν να περιγράψει την ιδανική του Πολιτεία χωρίς την
ύπαρξη εξωτερικής απειλής. Κατ’ αυτόν, μια καλή κοινότητα είναι κάτι σαν υγιές
σώμα καθώς προϋπόθεση της δύναμης και του σφρίγους της είναι η άσκηση όλων των
λειτουργιών της. Ο Πλάτωνας φτάνει στον καταμερισμό των λειτουργιών με μια
μέθοδο που σήμερα θα τη λέγαμε «εκλογίκευση» σημειώνει Λιούις Μάμφορντ.
Συγκρίνει την κοινότητα με ένα ανθρώπινο ον, που κατέχει τις αρετές της σοφίας,
της ανδρείας και της δικαιοσύνης. Κάθε μία από τις αρετές αυτές με μια
ξεχωριστή τάξη ανθρώπων:
Φύλακες Φιλόσοφοι-Βασιλιάδες (Κυβερνήτες της
Πολιτείας): Σοφία
Επίκουροι (Υπερασπιστές της Πολιτείας): Ανδρεία
Για όλους τις τάξεις: Εγκράτεια ή «συμφωνία»
Η Δικαιοσύνη είναι η έσχατη αιτία και προϋποθέσεις
όλων.
Πώς, όμως, το κάθε άτομο θα εύρισκε τον δρόμο του για
τη σωστή τάξη; Υπό ποιες προϋποθέσεις θα εκτελούσε εκεί με τον καλύτερο τρόπο
τις λειτουργίες του; Η Πολιτεία του Πλάτωνα διαιωνίζεται με τρεις μεθόδους:
ανατροφή, εκπαίδευση, πειθαρχία. Πώς γεννιούνται
και ανατρέφονται οι Φύλακες;
Μέσα στην Πολιτεία του ισχύει η ρήση του Μέγα
Ναπολέοντα «η σταδιοδρομία είναι ανοιχτή στα ταλέντα». Ο Πλάτωνας ήταν υπέρ της
αριστοκρατίας (πρώτο είδος «τεχνοκρατίας»)
Ο Πλάτων θεωρούσε ότι την κυβερνητική εξουσία της
ιδανικής πολιτείας θα έπρεπε να την ασκούν οι φιλόσοφοι-βασιλιάδες. Στο
πρόγραμμα εκπαίδευσης των υποψηφίων φιλοσόφων-βασιλέων, ο ίδιος περιλάμβανε τα
Μαθηματικά, γιατί πίστευε ότι υπήρχαν πραγματικές δομές και φύσεις πραγμάτων
που αποκαλούσε ιδανικές «μορφές» των σχημάτων (γεωμετρικές μορφές) και φυσικών
αντικειμένων καθώς και μορφές ηθικών εννοιών (κουράγιο, πίστη, δικαιοσύνη).
Μόνο διανοητική θα μπορούσε να είναι η σύλληψη των μορφών: δεν μπορούσαν να
προσληφθούν μέσω των αισθήσεων. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η Πολιτεία του
Πλάτωνα ήταν η πρώτη θεωρία περί τεχνοκρατίας, που ουσιαστικά ορίζεται ως
κυβέρνηση μιας ελίτ εκπαιδευμένης με την υψηλότερη μορφή συλλογιστικής.
Ενδιαφερόμενος για τις μορφές της δικαιοσύνης και των υπόλοιπων ηθικών εννοιών,
ο Πλάτων θεωρούσε ότι τα Μαθηματικά ήταν η ακριβέστερη διανοητική
(intellectual) γνώση των μορφών (των αριθμών και της γεωμετρίας). Επίσης τα
Μαθηματικά αποτελούν αυστηρό τρόπο συλλογισμού από καθορισμένες υποθέσεις και
παραμένουν το πρότυπο της τέλειας ορθολογικότητας για πολλούς φιλόσοφους (π.χ.
Ευκλείδης). Ωστόσο, για τον Πλάτωνα τα Μαθηματικά είναι μόνο μια προκαταρκτική
προϋπόθεση για την περαιτέρω ενασχόληση με τις φιλοσοφικές σπουδές. Για να
πετύχουν την ευημερία του κράτους οι φύλακες έχουν την εξουσία να «χορηγούν ευεργετικά ψέματα».
Ως εγγύηση της
βασικής αρχής της φυσικής επιλογής των λειτουργιών ο Πλάτωνας πρότεινα ένα
«σύστημα κοινού γάμου». Η καλή
αναπαραγωγή είναι «βιολογική και όχι κοινωνική». Η εκπαίδευση (όχι μόνο βιβλία)
αναφέρεται σε όλες τις δραστηριότητες που διαπλάθουν τη ζωή του ανθρώπου. Οι
φύλακες για να ασκούν τη «διακυβέρνηση» ως «λειτουργία» θα πρέπει να
παραμερίζουν την ιδιωτική ζωή και τα ιδιωτικά συμφέροντά του. Οι Φύλακες
ελέγχονται ξανά και ξανά ως προς την εξυπνάδα, την αντοχή και την ευψυχία. Μόνο
όσοι περνούσαν από τη δοκιμασία εξαγνισμένοι και δυναμωμένοι γίνονται δεκτοί ως
Φύλακες. Ουσιαστικά η καθημερινή των Φυλάκων είναι αυστηρά στρατιωτική.
2.
Ο Τόμας Μουρ, η Ουτοπία και οι Ουτοπίες
Ο Sir Thomas More
γεννήθηκε το 1478 στην Αγγλία. Διακρίθηκε σαν συγγραφέας , κοινωνικός
φιλόσοφος, δικηγόρος και πολιτικός. Σπούδασε καταρχήν στη Σχολή του Αγίου
Αντωνίου, υπό την προστασία του αρχιεπισκόπου Μόρτον, μαθαίνοντας Ελληνικά και
Λατινικά και μετά νομικά στη σχολή, γνωστή με το όνομα "Inns of the Court", όπου και γνωρίστηκε με τους κορυφαίους
ανθρωπιστές της εποχής του Έρασμου, Γκρόσιν, Λινάκρ, Λίλυ και Κόλετ. Διετέλεσε
σύμβουλος του βασιλιά Ερρίκου Η΄ της Αγγλίας και Λόρδος Καγκελάριος (1529-32).
Αντιτάχθηκε στην Προτεσταντική Μεταρρύθμιση κι ειδικά στην εκδοχή των Μαρτίνου
Λούθηρου και Ουίλιαμ Τιντέιλ του οποίου τα βιβλία τα έκαψε. Αντιστάθηκε σφόδρα
στο χωρισμό με την Καθολική Εκκλησία και τη δημιουργία της Αγγλικανικής και το γάμο του Ερρίκου με την Αικατερίνη της
Αραγονίας. Σύρθηκε σε δίκη με την κατηγορία της «προδοσίας» και καταδικάστηκε
σε καρατόμηση που εκτελέστηκε στις 6 Ιουνίου 1535.
Η Ουτοπία
είναι μια πραγματεία πολιτικής φιλοσοφίας δοσμένη με τρόπο μυθοπλαστικό.[2]
Περιγράφει μια μυθική νησιωτική κοινωνία με τα θρησκευτικά, κοινωνικά και
πολιτικά της ήθη και έθιμα. Η Ουτοπία είναι γραμμένη στα λατινικά στην πόλη
Λουβέν του σημερινού Βελγίου το Δεκέμβριο 1519. Απευθυνόταν σαφώς σε ένα
μορφωμένο ευρωπαϊκό κοινό και αναδείκνυε τα ζητήματα τα σχετικά με την «φύση
της καλής κοινωνίας», τους «κινδύνους των στρατιωτικών εχθροπραξιών», δηλαδή
προβλήματα που απασχολούσαν τη φιλολογία της εποχής. Η Ουτοπία του Μουρ έχει ως
κύριο χαρακτήρα έναν Πορτογάλο ναύτη ονόματι Raphael Hythloday (μυθικό
πρόσωπο). Περιγράφει μια παγανιστική κομμουνιστική πόλη-κράτος που κυβερνάται
με τον Λόγο. Η Ουτοπία αντιπαραβάλλεται
με την συγκρουσιακή κοινωνική ζωή
των ευρωπαϊκών κρατών. Στην Ουτοπία και τις γειτονικές της περιοχές (Tallstoria, Nolandia, and Aircastle) επικρατούν απόλυτα λογικές και οργανωμένες
κοινωνικές διευθετήσεις. Δεν υπάρχουν δικηγόροι επειδή λόγω των απλών νόμων και
γιατί οι κοινωνικές συναθροίσεις και συνελεύσεις γίνονται σε δημόσια θέα και
έτσι ωθούνται οι συμμετέχοντες σε καλή συμπεριφορά. Η κοινοτική ιδιοκτησία έχει
αντικαταστήσει την ατομική-ιδιωτική. Τα πάντα είναι
κοινά και ο χρυσός, που δεν θεωρείται ιδιαίτερα πολύτιμος, χρησιμοποιείται για
κατασκευή ειδών υγιεινής. Οι άνδρες
και οι γυναίκες εκπαιδεύονται κατά τον ίδιο τρόπο. Η εκπαίδευση
παρέχεται από το κράτος.. Είναι
θρησκευτικά πλουραλιστική και απαγορεύεται η θρησκευτική μισαλλοδοξία και
αδιαλλαξία και όλες οι θρησκείες και
τα δόγματα είναι ανεκτές (ακόμα και οι Αθεϊστές μολονότι επικρίνονται έντονα).
Θέματα όπως η ευθανασία φεύγουν από τη δικαιοδοσία της θρησκείας. Ο Μουρ
επηρεάζεται από τον μοναστικό και όχι από τον βιβλικό κοινοτισμό για το μοντέλο
της Ουτοπίας. Στην αρχή του έργου υπάρχει ένα σύντομο επεξηγητικό εδάφιο
στο οποίο ο Μουρ εξηγεί ότι το ιδεώδες κράτος το οποίο περιγράφει, η Ουτοπία
(από τις ελληνικές «ου» και «τόπος») θα μπορούσε να ονομαστεί και Ευτοπία
(«καλός τόπος»).
Εκ πρώτης όψεως, η Ουτοπία φαντάζει να είναι κάποια
πραγματική χώρα καθώς ο Μουρ αντλεί στοιχεία από την ταξιδιωτική λογοτεχνία των
χρόνων εκείνων που ήταν η εποχή των ανακαλύψεων. Όμως, είναι χώρα που δεν
υπάρχει παρά στη φαντασία του και μια κοινωνία που θα ήταν «τέλεια». Ο Μουρ
ουσιαστικά εγκαινίασε ένα νέο λογοτεχνικό είδος, την «ουτοπία». Αν διευρύνουμε
την έννοια της ουτοπίας θα δούμε ότι από τον Πλάτωνα ως τις ταινίες του
χολιγουντιανού κινηματογράφου πολλοί άνθρωποι έχουν προσπαθήσει να φανταστούν
πώς θα έμοιαζε μια ιδανική κοινότητα. Αυτές οι φανταστικές πολιτείες δεν είναι
μόνο επινοήσεις των φιλοσόφων και των συγγραφέων αλλά και μέτρα σύγκρισης και
κριτικής για τις εκάστοτε πραγματικές κοινωνίες, τα συστήματα και τα κακώς
κείμενά τους. Ο «ουτοπισμός» φώτισε τα μυαλά πολλών ανθρώπων που προσπάθησαν να
επιφέρουν μεταρρυθμίσεις στα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά συστήματα, να
πάρουν μέρος σε επαναστάσεις και να αποπειραθούν να πειραματιστούν με τη
δημιουργία «ιδανικών προτύπων» στην πράξη. Ουτοπίες παρουσιάστηκαν σε όλες τις
κουλτούρες και θρησκείες, αλλά οι περισσότερες συζητήσεις, νουβέλες και
απόπειρες έγιναν στη λεγόμενη «Δύση». Όμως, παράλληλα με την προσπάθεια των
ανθρώπων για την δημιουργία ουτοπικών κοινοτήτων, αναπτύχθηκε και το αντίθετο
ρεύμα της «δυστοπίας».
No comments:
Post a Comment