1000 βιβλία που πρέπει να διαβάσετε πριν πεθάνετε Νο 11. "Η νεωτερικότητα σήμερα" Stuart Hall, David Held, Anthony McGrew (Επιμ.)

Η νεωτερικότητα σήμερα
Stuart Hall, David Held, Anthony McGrew (Επιμ.)

Μετάφραση: Θανάσης Τσακίρης, Βίκτωρ Τσακίρης
Επιμέλεια σειράς: Μιχάλης Σπουρδαλάκης
Εκδ. Σαββάλας, 2003

Ο τόμος αφορά τη μεταβολή που βιώνουν στη Δύση οι δικές μας οι γενιές στην οικονομία, την κοινωνία, την πολιτική και την κουλτούρα. Το πρώτο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Φιλελευθερισμός, μαρξισμός και δημοκρατία». Κατίσχυσε το 1989 ο «φιλελευθερισμός» και επήλθε το τέλος των ταξικών συγκρούσεων και της ιστορίας; Ήρθε το τέλος του μαρξισμού ως κοσμοθεωρία ή υπάρχει μέλλον γι’ αυτόν; Θεωρείται, δηλαδή, αναγκαίος; Κι αν το θέμα δεν είναι αυτό αλλά η μετάβαση από τη νεωτερικότητα σε κάτι που ονομάστηκε μετανεωτερικότητα αλλά ακόμη μας προβληματίζει γιατί έχει χιλιάδες ανεξερεύνητες όψεις; Τι είναι σήμερα πολιτικά επιθυμητό αλλά και εφικτό; Υπάρχει μέλλον για τη δημοκρατία ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία των πολιτών;

Το δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην πιο κρίσιμη έννοια της περιόδου, δηλαδή την «παγκοσμιοποίηση».Υπάρχει μία «παγκόσμια κοινωνία» με τα δικά της ξεχωριστά χαρακτηριστικά; Ποια είναι η λογική και η δυναμική της παγκοσμιοποίησης; Έχει παγκοσμιοποιηθεί ο πολιτισμός, η οικονομία, η πολιτική; Το εθνικό κράτος τι ρόλο παίζει; Διαλύθηκε ή ανανεώθηκε; Μπορεί να αναθεωρηθεί η έννοια της κυριαρχίας και της πολιτικής κοινότητας όπως τη γνωρίζουμε τα τελευταία 200 χρόνια; Πώς τοποθετείται η κοινωνιολογία απέναντι στο φαινόμενο της «παγκοσμιοποίησης»;

Το τρίτο κεφάλαιο ασχολείται με τον κατ’ εξοχήν παγκόσμιο πλέον πρόβλημα, δηλαδή τις «περιβαλλοντικές προκλήσεις». Ρυπαίνεται η ατμόσφαιρα; Τι γίνεται με τα γήινα απόβλητα και με την εξάντληση των πόρων; Πώς προσεγγίζεται η οικολογία, από την πλευρά του δρώντος υποκειμένου ή από την πλευρά της δομικής μεθοδου; Πώς συγκροτείται και πώς διαμορφώνεται η πράσινη πολιτική ιδεολογία απέναντι στην ανάγκη της κινητοποίησης των πολιτών όπου γης; Μπορεί να συνυπάρξουν καπιταλισμός με οικολογία, είναι δηλαδή εφικτός ένας πράσινος καπιταλισμός ή μήπως πρέπει να επιβληθούν όρια μέσα από διαρκή συλλογική επαγρύπνηση και κοινωνική κινητοποίηση;

Το τέταρτο κεφάλαιο είναι επικεντρωμένο στα ιδιαίτερα στοιχεία που διαμορφώνουν την εργασία στο σύγχρονο καπιταλισμό, δηλαδή ο «μεταβιομηχανισμός» και ο μεταγοφορντισμός. Εξετάζονται οι εξελίξεις στην οικονομία, το εύρος των αλλαγών και η ταχύτητα και ο ρυθμός τους. Ο πληροφοριακός τρόπος ανάπτυξης προσδιορίζει κατά βάση τις εργασιακές σχέσεις που διέπουν τη διαμάχη κεφαλαίου εργασίας σήμερα.

Το πέμπτο κεφάλαιο καταπιάνεται με τη σχέση κοινωνικού πλουραλισμού και μετανεωτερικότητας. Η πρώτη ματιά μας δείχνει ότι ο «μεταμοντερνισμός» που τείνει να κυριαρχήσει αποτελεί έκφραση της πολιτιστικής λογικής του «ύστερου καπιταλισμού». Γι’ αυτό και ένα πολύμορφο ρεύμα αντιστέκεται στο μεταμοντερνισμό και απορρίπτει τόσο ως μέθοδο ανάλυσης όσο και ως ουσιαστική ανάλυση της πραγματικότητας. Περαιτέρω ερωτήματα αφορούν τη σχέση μεταξύ κατανάλωσης και αναπαραστάσεων και της μετανεωρικότητας, τις νέες συνάφειες του μεταμοντερνισμού.

Το έκτο κεφάλαιο έρχεται ς ένα βαθμό να προεκτείνει την έρευνα του προηγούμενου κεφαλαίου, θέτοντας ευθαρσώς το «ζήτημα της πολιτιστικής ταυτότητας που βρίσκεται πια σε βαθιά κρίση, όπως σε κατάσταση κρίσης είναι και το ίδιο το «ορθολογικό» νεωτερικό υποκείμενο, που πλέον θεωρείται «αποκεντρωμένο». Οι εθνικοί πολιτισμοί είναι ένα καλό παράδειγμα. Αποτελούν «αφήγηση», δηλαδη μια «φαντασιακή κοινότητα;» Ποιο ρόλο παίζει κι εδώ η παγκοσμιοποίηση; Πώς αναδιαμορφώνονται οι σχέσεις παγκόσμιου, τοπικού και εθνικού;. Οι «λοιποί» εισβάλλουν σήμερα στη «Δύση»; Τι σημαίνει αυτό για τη διαλεκτική των ταυτοτήτων; Αποτελεί ο «φονταμενταλισμός» κατάλληλη απάντηση στην παγκοσμιοποίηση ή παρακολουθούμε ένα ιδιαίτερο υβρίδιο;

Τέλος, το έβδομο κεφάλαιο, το «πρόταγμα του Διαφωτισμού που βρίσκεται σε φάση επανεξέτασης τίθεται υπό εντονότατη αμφισβήτηση. Έτσι πρέπει να διαβάσουμε πίσω από τις λέξεις που είναι γραμμένες στα άρθρα των Λυοτάρ, Χαμπερμας κ.α. και να πάρουμε θέση απέναντι στα ηθικο-πολιτικά ιδεολογήματα του μεταμοντερνισμού και των υπερασπιστών της νεωτερικότητας αλλά και των μαρξιστών που συνηθίζουν να μην δίνουν εύκολα στον καπιταλισμό και τους εκπροσώπους του τα διαπιστευτήριά τους αλλά μένουν απ’ έξω από το χώρο που δεν τους παρέχει πλέον ιδεολογικο-θεωρητικό κίνητρο.

Για να μη μακρηγορώ άλλο, θα δώσω το λόγο στον Ανδρέα Πανταζόπουλο για να μας μιλήσει πιο αναλυτικά και με κριτικό πνεύμα για τις περιπέτειες της πολιτικής φιλοσοφίας και θεωρίας στην μακρά περιπλάνηση από την εποχή της νεωτερικότητας σε αυτή της μετανεωτερικότητας. Κατόπιν η Γιάννα Αθανασάτου θα μας μιλήσει για την κριτική του «ορθολογικού υποκειμένου» που δομήθηκε ως «υποκείμενο» με βάση το φύλο και τις συνέπειες που είχε αυτή η κατασκευή για τη διαμόρφωση της νεωτερικότητας και των κοινωνιών στις οποίες ζούμε, δρούμε, εργαζόμαστε και ολοκληρωνόμαστε ως πολίτες.

Από τη δική μου πλευρά θα ήθελα να τονίσω ορισμένες όψεις αυτής της συζήτησης που σχετίζονται με την εργασία και τους τρόπους με τους οποίους μεταλλάσσεται ως έννοια σήμερα.

Κεντρικό στοιχείο κάθε οργανωμένης κοινωνίας είναι η «εργασία».Στη νεωτερικότητα, που για ένα μεγάλο αριθμό στοχαστών ταυτίζεται με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, η μισθωτή εργασία βρίσκεται στο επίκεντρο της οικονομίας και των κοινωνικών σχέσεων που συγκροτεί, δηλαδή την αντίθεση του κεφαλαίου και της εργασίας. Η συγκέντρωση των μέσων παραγωγής στα χέρια μιας άρχουσας τάξης κεφαλαιοκρατών και η μαζικοποίηση των γραμμών της προλεταριακής τάξης των εργατών δίνει το στίγμα των κοινωνικών αγώνων και των ταξικών συγκρούσεων του 19ου και του 20ού αιώνα. Η μετάβαση από το φιλελεύθερο καπιταλισμό στο βιομηχανικό καπιταλισμό και το διαχωρισμό της διοίκησης των επιχειρήσεων από την ιδιοκτησία, δηλαδή με τη δημιουργία των μεγάλων πολυμετοχικών επιχειρήσεων και ορίζει την καπιταλιστική νεωτερικότητα του 20ού αιώνα. Η πλειονότητα των εργατών και των υπαλλήλων οργανώνονται στα συνδικάτα και στα εργατικά, σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα για τη διεκδίκηση των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων τους και μέσα από αυτούς τους αγώνες δημιουργούν τη δική τους κοινωνική ταυτότητα. Ορισμένες πρωτοποριακές ομάδες της εργατικής τάξης θα προχωρήσουν παραπέρα και θα προσπαθήσουν από κοινού με διανοούμενους, που δεν βρίσκονταν υπό την επιρροή ή την καθοδήγηση είτε των δυνάμεων του παλιού καθεστώτος είτε της καπιταλιστικής ηγεμονίας, να ανατρέψουν ή, έστω, να μεταρρυθμίσουν την καπιταλιστική κοινωνική δομή με κατεύθυνση το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Η καταστροφή ολόκληρων κοινωνιών και η εξολόθρευση εκατομμυρίων ανθρώπων στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, παράλληλα με τη δράση των συνδικάτων και των εργατικών κομμάτων και την απειλητική ύπαρξη του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» της ΕΣΣΔ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, οδήγησαν στη μεταβολή της πολιτικής των καπιταλιστικών αρχουσών μερίδων και τάξεων στον ταξικό συμβιβασμό του κοινωνικού κράτους πρόνοιας που συγκροτήθηκε μετά το 1945. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής ενισχύθηκε με τον ταξικό συμβιβασμό, την ενσωμάτωση της εργατικής τάξης στο πολιτικό σύστημα και τη μείωση του επαναστατικού δυναμισμού της μιας και πια όλο και κάτι είχε να χάσει «εκτός από τις αλυσίδες της».

Η μεγάλη οικονομική κρίση που ξέσπασε στη δεκαετία του ’70 και η οποία συνοδευόταν από το πετρελαϊκό σοκ οδήγησε τις αστικές τάξεις και τους πολιτικούς εκπροσώπους της σε αλλαγή στρατηγικής, με σκοπό την ανασυγκρότηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και την ανασύνθεση της άρχουσας τάξης. Η στασιμότητα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» τόσο από οικονομική όσο και από κοινωνικο-πολιτική άποψη, και η τελική κατάρρευσή του το 1989, συνέβαλε στην όξυνση της ιδεολογικής, πολιτικής και οργανωτικής κρίσης των εργατικών συνδικάτων και των σοσιαλδημοκρατικών και των κομμουνιστικών κομμάτων που επαγγέλονταν μια εντελώς διαφορετική κοινωνία. Άλλα δείγματα της κρίσης είναι: η μαζικοποίηση της εφεδρικής στρατιάς των ανέργων και η μεγάλη χρονική διάρκειά της, η μείωση των μόνιμων θέσεων πλήρους απασχόλησης και η υπερβολική αύξηση των αριθμών των απασχολούμενων με ελαστικές σχέσεις εργασίας (part-time, προσωρινά απασχολούμενοι, ενοικιαζόμενοι εργαζομενοι κλπ.), η αφαίρεση συμμετοχικών και συνδικαλιστικών δικαιωμάτων των ήδη εργαζομένων, η μείωση δικαιωμάτων και παροχών στους συνταξιούχους και τους ασφαλισμένους, η τεχνολογική επανάσταση των υπολογιστώ και των δικτύων που δημιουργούν νέες τάξεις και στρώματα ενώ ταυτόχρονα καταστρέφουν ολόκληρους κλάδους εργαζομένων, ανειδίκευτων και ειδικευμένων. Όλα αυτά τα γεγονότα δείχνουν ότι τίποτε δεν έχει αλλάξει και τίποτε δεν είναι όπως παλιά. Η εκμετάλλευση εντείνεται και η νέα άρχουσα τάξη των κεφαλαιούχων και των διαχειριστών των μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων και του κράτους ιδιοποιείται ολοένα και μεγαλύτερο ποσοστό του παγκόσμιου παραγόμενου πλούτου. Αυτές οι εξελίξεις εξετάζονται και ερευνώνται στις σελίδες των κεφαλαίων που ασχολούνται με τα θέματα της οικονομίας και της εργασίας. Οι αντιθέσεις με τη μορφή των διπόλων είτε του τύπου «φορντισμός-μεταφορντισμός» είτε του «μοντερνισμού-μεταμοντερνισμού» αλλά και οι έννοιες της κοινωνίας της πληροφορίας και της γνώσης, το τέλος της εργασίας και της εργατικής τάξης ως του επαναστατικού υποκειμένου συζητώνται στους δύο τόμους από στοχαστές όπως ο Μάνουελ Καστέλς, ο Ντείβιντ Χαρβεϋ, ο Αντρέ Γκορζ, ο Γιούρκεν Χάμπερμας, ο Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ κ.α.

Ας τους διαβάσουμε και ας προβληματιστούμε για τις επερχόμενες αλλαγές και ας συζητήσουμε τρόπους αντιμετώπισής τους.

Καλή Ανάγνωση

Θανάσης Τσακίρης