Η αυτοκτονία κατά τον Emile Durkheim (του Θανάση Τσακίρη)

Η αυτοκτονία κατά τον Emile Durkheim

του Θανάση Τσακίρη

O Emile Durkheim θεωρούσε την «αυτοκτονία» κοινωνικό φαινόμενο, παρ’ όλο που είναι μία κατ’ εξοχήν ατομική πράξη. Στο διάσημο βιβλίο του με τίτλο Αυτοκτονία, ο Ντυρκέμ αναλύει τις διαφορές των ποσοστών αυτοκτονίας, ανάλογα με το έθνος και ανάλογα με την υποομάδα στο εσωτερικό της Γαλλικής κοινωνίας.

Δεν αναλύει τον κάθε ξεχωριστό παράγοντα που ενδεχομένως να έχει επηρεάσει το κάθε ξεχωριστό άτομο για να μην υποπέσει στην πλάνη, όπως τη θεωρεί, του ψυχολογισμού, αλλά προσπαθεί να δείξει γιατί η αυτοκτονία είναι συνεχώς επανεμφανιζόμενο φαινόμενο στις σύγχρονες κοινωνίες. Έτσι, προβαίνει σε χρήση των ποσοστών αναλύοντάς τα κοινωνιολογικά για να φωτίσει τις κοινωνικές αιτίες των αυτοκτονιών. Ανεξάρτητα από τον ορισμό της αυτοκτονίας που, απ’ όσο φάνηκε, δεν είναι κοινός για όλες τις κοινωνικές επιστήμες -και είναι μια άλλη συζήτηση που δεν μπορεί να γίνει εδώ- ο Ντυρκέμ στρέφεται γύρω από δύο άξονες όσον αφορά τα ποσοστά αυτοκτονιών:

1.                  Τα ποσοστά παραμένουν σταθερά για μια δεδομένη κοινωνία ή ομάδα για μια σημαντική περίοδο. Επομένως, συμπεραίνει ότι υπάρχουν εξωτερικοί ως προς το άτομο κοινωνικοί παράγοντες που ωθούν το άτομο στην πράξη της αυτοκτονίας.

2.                  Οι εξω-κοινωνικοί και ατομικοί λόγοι ενδεχομένως να εξηγούν την μεμονωμένη περίπτωση ενός ατόμου που αυτοκτονεί, δεν είναι, όμως, σε θέση να εξηγήσουν την σταθερότητα των ποσοστών συνολικά. Υπάρχουν παράγοντες που συνδέονται με τους κοινωνικούς, όπως οι ψυχοπαθητικοί (αλκοολισμός, κληρονομικότητα, μίμηση) και οι κοσμικοί (κλίμα, θερμοκρασία, χρόνοι και εποχές). Η συζήτηση για τους «κοσμικούς» παράγοντες λειτουργεί ως πρελούδιο στην κυρίως συζήτηση του βιβλίου που αναφέρεται στις κοινωνικές αιτίες. Τα στατιστικά δεδομένα που παρουσιάζει ο Ντυρκέμ δείχνουν ότι οι περισσότερες αυτοκτονίες διαπράττονται κατά την ημέρα, όχι λόγω της ανόδου της θερμοκρασίας αλλά λόγω του ότι στη διάρκεια της ημέρας οι ανθρώπινες σχέσεις είναι στο φόρτε τους και η κοινωνική ζωή πολύ πιο έντονη. Στα ίδια συμπεράσματα καταλήγει όταν διαπιστώνει ότι οι περισσότερες αυτοκτονίες γίνονται στη διάρκεια του καλοκαιριού και, μάλιστα, στη μέση του.  

Προχωρώντας τη συζήτησή του, ο Ντυρκέμ υποστηρίζει ότι τα κοινωνικά στοιχεία της αυτοκαταστροφής κατατάσσονται σε τρεις βασικούς τύπους και ένα δευτερεύοντα τύπο. Αυτούς τους τύπους τους αποκαλεί προϊόντα των «αυτοκτονιο-γενετικών» κοινωνικών τάσεων. Αυτές οι κοινωνικές τάσεις παρασύρουν τα άτομα στην αυτοκτονία όποτε η κοινωνία χάνει την ισορροπία της και περιπίπτει σε καταστάσεις «ανομίας». Η κατάσταση ισορροπίας ορίζεται με δύο διαστάσεις: α) ενσωμάτωση – δηλ. ο βαθμός στον οποίο τα άτομα έχουν την αίσθηση ότι ανήκουν στη συλλογικότητα, και β) ρύθμιση – δηλ. ο βαθμός στον οποίο οι ενέργειες και οι επιθυμίες των ατόμων βρίσκονται υπό τον έλεγχο ηθικών αξιών.

Οι τύποι αυτοκτονίας κατά τον Durkheim

1.                  Εγωιστική αυτοκτονία. Οι αυτοκτονίες αυτού του τύπου είναι προϊόντα της ανεπαρκούς ενσωμάτωσης. Πρόκειται για ιδιαίτερα σύγχρονο φαινόμενο. Οι άνθρωποι αυτοκτονούν για λόγους δικού τους «συμφέροντος». Στις κοινωνίες όπου απαντάται αυτός ο τύπος υπάρχουν αδυνατισμένοι κοινωνικοί δεσμοί λόγω της (υπερβολικής) έμφασης που δίνεται στα ατομικά δικαιώματα, στην ατομική ευημερία και στα ατομικά συμφέροντα. Απεικονίζεται στα ποσοστά αυτοκτονιών σε συνάρτηση με τα ποσοστά που δείχνουν την ιδιαίτερη θρησκευτική ένταξη, την οικογενειακή κατάσταση και τα πολιτικά γεγονότα. Έτσι οι Προτεσταντικές κοινωνίες είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς λόγω της ανάθεσης της ευθύνης στο ίδιο το άτομο να φροντίζει να παίρνει αποφάσεις για τον εαυτό του αποδεχόμενο τις συνέπειες τους. Αντίθετα, οι κοινωνικοί δεσμοί στις Καθολικές κοινωνίες είναι πολύ έντονοι με αποτέλεσμα να κηδεμονεύεται το άτομο και να είναι στενά ενσωματωμένο στην κοινότητα. Οι εργένηδες, οι διαζευγμένοι και οι χήροι άνδρες είναι πιο επιρρεπείς στην αυτοκτονία σε σχέση με τους παντρεμένους. Τέλος, στις περιόδους έντονης πολιτικής και στρατιωτικής κινητοποίησης τα ποσοστά αυτοκτονιών είναι μειωμένα.

2.                  Αλτρουιστική αυτοκτονία. Εδώ πρόκειται για την περίπτωση υπερβολικής ενσωμάτωσης.  Οι κοινωνίες αυτές δίνουν ελάχιστη σημασία στις ανάγκες των ατόμων σε σχέση με τις συνολικές κοινωνικές ανάγκες. Το άτομο ενδέχεται να προσφερθεί να σκοτωθεί για το καλό του κοινωνικού συνόλου, όπως οι καμικάζι της ιαπωνικής αυτοκρατορικής αεροπορίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ή οι βομβιστές αυτοκτονίας που έριξαν τα αεροπλάνα στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης ή άλλοι που ζωσμένοι πυρομαχικά, τα εκπυρσοκροτούν μέσα στο πλήθος και γίνονται μάρτυρες για χάρη της θρησκευτικής ή εθνοτικής κοινότητάς τους. Αυτός ο τύπος αυτοκτονίας συναντάται σε ορισμένες ινδικές κοινότητες, όπου οι χήρες γυναίκες ανεβαίνουν στην πυρά με τους νεκρούς συζύγους τους.

3.                  Φαταλιστική αυτοκτονία. Αυτός ο τύπος αυτοκτονίας (που ο Ντυρκέμ δύσκολα εύρισκε παραδείγματα για να την τεκμηριώσει) προσιδιάζει σε περιπτώσεις υπερβολικής ρύθμισης της ζωής των ατόμων από τους κοινωνικούς θεσμούς. Μοιραία, λέει ο Ντυρκέμ, στις υπερβολικά αυταρχικές και καταπιεστικές κοινωνίες, όπου δεν υπάρχουν κοινωνικά κινήματα ικανά να επιφέρουν στοιχειώδεις αλλαγές, θα υπάρξουν άνθρωποι που θα προτιμήσουν να αυτοκτονήσουν παρά να ζήσουν σε τέτοιες κοινωνίες. Τέτοιες είναι π.χ. οι περιπτώσεις των φυλακισμένων που προτιμούν να κρεμαστούν στα κελιά τους παρά να υφίστανται συνεχείς κακοποιήσεις και βασανιστήρια από φύλακες, συγκρατούμενους και ειδικούς βασανιστές.

4.                  Ανομική αυτοκτονία. Εδώ έχουμε κοινωνίες στις οποίες υπάρχει ελλειπτική ρύθμιση. Οι άνθρωποι, ως εκ φύσεως, είναι εγωιστές και βάζουν τις ατομικές τους ανάγκες και συμφέροντα στην πρώτη προτεραιότητα. Υπάρχει ένα πλαίσιο «αποδεκτής συμπεριφοράς» στην κοινωνία και εάν αυτό το πλαίσιο διαρρηχθεί και εξασθενίσει οι άνθρωποι θα στραφούν στον φυσικό τους εγωισμό, με αποτέλεσμα όσοι/ες δεν είναι σε θέση να αυτοβοηθηθούν να είναι πολύ επιρρεπείς στην τάση της αυτοκτονίας. Αυτή η θέση του Ντυρκέμ είναι που του στοίχισε την κατηγορία ότι με αυτό τον τρόπο ενισχύει τις βαθιά αντιδραστικές αντιλήψεις του κοινωνικο-πολιτικού συντηρητισμού της εποχής του και την τάση αντίστασης στην κοινωνική αλλαγή. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

·                     Durkeim Emile (1897/1952) Suicide. London, UK: Routledge and Kegan Paul.

·                     Hamilton Peter (1995) Emile Durkheim: Critical Assessments. London, UK: Routledge. 

·                     Lee David and Newby David (1983) The Problem of Sociology. The Problem of Sociology. London, UK: Hutchinson & Co.

·                     Lukes Steven (1985) Emile Durkheim: His Life and Work, a Historical and Critical Study. Stanford, CA: Stanford University Press.