ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟY ΣΥΝΕΔ ΡΙΟY
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ
JACQUES DERRIDA
24-26.01.2013
ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝ Ν
ΓΑΛΛΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΛΛΑ ΟΣ
Η ομιλία «Από το δίκαιο στη δικαιοσύνη («Du droit à la justice») στο Cardozo Law School της Νέας Υόρκης
τo 1989 σηματοδότησε την αφετηρία μιας περισσότερο ρητής ενασχόλησης του Ζακ Ντερριντά με ηθικά και
πολιτικά ζητήματα. Μέχρι τότε, η κυριότερη ίσως κριτική που απευθυνόταν στην αποδόμηση ήταν ότι
αποτελούσε μορφή ενός βάναυσου μηδενιστικού κειμενικού ελεύθερου παιχνιδιού, το οποίο απειλούσε να
υποσκάψει ανεπανόρθωτα τον ορθολογισμό, τη γνώση, την ηθική, τα δυτικά αξιολογικά συστήματα
συμπεριλαμβανομένου και των δημοκρατικών αξιών εν γένει. Στο συγκεκριμένο κείμενο, ο Ντερριντά
προβαίνει σε ένα διαχωρισμό ανάμεσα στη δικαιοσύνη και το δίκαιο ή το νόμο. Οι νόμοι (π.χ. οι νόμοι του
κράτους) είναι ιστορικά θεσμοθετημένοι, δηλαδή αποτελούν ιστορικές κατασκευές που ως τέτοιες
υπόκεινται σε αλλαγή, βελτίωση ή και κατάργηση. Με άλλα λόγια, οι νόμοι είναι αποδομήσιμοι. Όχι όμως η
δικαιοσύνη. 2ιότι η δικαιοσύνη είναι αυτή που αποδομεί το νόμο ή δυνάμει της οποίας ο νόμος μπορεί να
αποδομηθεί. Όταν ζητάμε την κατάργηση ενός νόμου επειδή τον θεωρούμε άδικο, αυτό το κάνουμε στο
όνομα της δικαιοσύνης. Μιας δικαιοσύνης που, όμως, είναι εσαεί υπό έλευση διότι, ενάντια σε διάφορες
πολιτικές θεολογίες, δεν μπορεί ποτέ να συμπέσει με τους εκάστοτε νόμους. Με τον ίδιο τρόπο που η ιδέα
της «ελευσόμενης δημοκρατίας» («démocratie à venir») στη μορφή της άπειρης χειραφετικής υπόσχεσης δεν
μπορεί παρά να αντιδιαστέλλεται εσαεί από τις καθορισμένες, αναγκαίες αλλά αναγκαστικά ασύμφωνες προς
αυτή μορφές δημοκρατίας (συμπεριλαμβανομένων της τωρινής έννοιας και των καθορισμένων σήμερα
κατηγορημάτων της) που οφείλουν να αναμετρηθούν με αυτήν την υπόσχεση (Φαντάσματα του Μαρξ, 1993).
Σε συνέχεια της ενασχόλησής του με την έννοια της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, ο Ντερριντά
ενεπλάκη κριτικά με έννοιες όπως, φιλία, δώρο, φιλοξενία, κοσμοπολιτισμός, κυριαρχία, μαρτυρία ή
συγχώρηση, έννοιες τις οποίες συνήθιζε να ανασύρει από το πεδίο που περιέγραφε ως ευρωπαϊκή ή ελληνο-
ρωμαιο-αβραμιαία «κληρονομιά», προκειμένου να αναφερθεί κριτικά σε συγκεκριμένα πολιτικοκοινωνικά
πλαίσια. Μέσω μιας ανάλυσης που ήταν ταυτόχρονα ιστορική, εννοιολογική, και διερευνητική των πλαισίων
συγκρότησης της υπό εξέτασης έννοιας, ο Ντερριντά απέβλεπε στην εξαγωγή της λογικής δομής της
έννοιας, πράγμα που συνήθως τον έφερνε αντιμέτωπο με «μη αποφασίσιμες δυαδικότητες» ή, πιο απλά, με
μια αντιφατική διπλή προσταγή. Παραδείγματος χάριν, στο Περί φιλοξενίας (1997), η συγγραφή του οποίου
υποκινείται από την αυξανόμενη εχθρότητα των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων προς τους μετανάστες, ο
Ντερριντά δείχνει ότι η λογική της έννοιας της φιλοξενίας διέπεται από μια αντινομία. Αφενός, η «αληθινή»,
«απόλυτη» φιλοξενία επιτάσσει την άνευ όρων δεξίωση του άλλου, όποιος κι αν είναι αυτός, δηλαδή την
παροχή φιλοξενίας στον ξένο χωρίς προϋποθέσεις, περιορισμούς και ανταλλάγματα. Αφετέρου, υπάρχουν οι
«υπό προϋποθέσεις» νόμοι της φιλοξενίας που ενώ θεσπίζουν ένα δικαίωμα και ένα καθήκον στη φιλοξενία
ταυτόχρονα θέτουν όρους (πολιτικούς, δικαιικούς, ηθικούς), επιτάσσοντας ότι αυτό το δικαίωμα πρέπει να
δίνεται με προϋποθέσεις, όπως, ότι πρέπει να υπάρχει κάποιος περιορισμός στο δικαίωμα εισόδου και
διαμονής του ξένου.
Αν και οι δύο έννοιες της φιλοξενίας είναι ετερογενείς, μη αναγώγιμες η μία στην άλλη ταυτόχρονα
ανακαλούν η μια την άλλη. Αυτό διότι, αφενός, η πολιτική ή ηθική δράση χρειάζεται να σχετίζεται με μια
στιγμή απροϋπόθετης ή άπειρης ευθύνης, προκειμένου να μην αναχθεί στις απαιτήσεις της στιγμής, δηλαδή,
πρέπει να βασίζεται σε μια υπερβατική αρχή επέκεινα των πραγματιστικών απαιτήσεων του συγκεκριμένου
ιστορικο-κοινωνικό-πολιτικού πλαισίου. Αφετέρου, χωρίς τους υπό προϋποθέσεις νόμους ενός δικαιώματος
και ενός καθήκοντος στη φιλοξενία, ο νόμος της απροϋπόθετης φιλοξενίας θα κινδύνευε να παραμείνει
αναποτελεσματικός, ευσεβής πόθος, ουτοπία. Αυτή η ασυμμετρία μεταξύ της απροϋπόθετης και της υπό
όρους φιλοξενίας διατηρεί τη φιλοξενία ως ένα διαρκές διακύβευμα, αφού κάθε συγκεκριμένο συμβάν
δεξίωσης του άλλου δεν μπορεί παρά να υπολείπεται των απαιτήσεων του απροϋπόθετου νόμου της
απεριόριστης φιλοξενίας. Η θέση που αναδύεται στο Περί φιλοξενίας και αντηχεί με αυξανόμενη δύναμη στο
έργο των τελευταίων ετών του Ντερριντά πριν το θάνατό του είναι ότι η υπεύθυνη πολιτικο-ηθική δράση και
απόφαση συνίσταται στην αναγκαιότητα μιας αδιάλειπτης διαπραγμάτευσης ανάμεσα σε αυτές τις δύο
ετερογενείς απαιτήσεις.
Πέμπτη 24 Ιανουαρίου 2013, 15.00’ – 21.00’
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Κεντρικό κτήριο, Νέο Αμφιθέατρο Άλκης Αργυριάδης | Πανεπιστημίου 30 -106 79 Αθήνα
14.30’-15.00’ | Προσέλευση - Εγγραφές
Α΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Χιούμορ, αποδόμηση, ανάγνωση
Συντονιστής: Γεράσιμος Κακολύρης, Λέκτορας φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών, υπεύθυνος
διοργάνωσης συνεδρίου
15.00’-15.30’ | Χρήστος Παπαστυλιανός, 2ρ. Νομικής, European University Institute, Φλωρεντία.
Derrida και Arendt για τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας: Το παράδειγμα της διακήρυξης
της Ελληνικής ανεξαρτησίας
15.30’-16.00’ | Θωμάς Τσακαλάκης, 2ιδάκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών
Το χιούμορ ως αποδομητικό εργαλείο στις μπεκετικές τραγικωμωδίες
16.00’-16.30’ | Γιάννης Παπαθεοδώρου, Επίκουρος καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Τα φαντάσματα του Μαρξ και η σκηνή της ανάγνωσης
16.30’-17.00’ | 2ιάλειμμα
Β΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Φιλοξενία
Συντονιστής: Θανάσης Λάγιος, 2ρ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
17.00’-17.30’ | Ιορδάνης Κουμασίδης, Υποψήφιος 2ιδάκτορας Φιλοσοφίας Α.Π.Θ. – Συγγραφέας
Jacques Derrida -#ικαιοσύνη και Φιλοξενία ως συνθήκη του σύγχρονου πολιτικού
17.30’-18.00’ | Κωνσταντίνος Ηροδότου, Υποψήφιος 2ιδάκτορας Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Paris 8
Η φιλοξενία στον Derrida
18.00’-18.30’ | Γεράσιμος Κακολύρης, Λέκτορας φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών,
υπεύθυνος διοργάνωσης συνεδρίου
Μερικά προβλήματα με την ντερριντιανή έννοια της φιλοξενίας
18.30’-19.00’ | 2ιάλειμμα
Γ΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Ηθική, Φιλοξενία, ώρο
Συντονιστής: Γιάννης Στάμος, 2ρ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Warwick
19.00’-19.30’ | Μιχάλης Πάγκαλος, 2ιδάσκει φιλοσοφία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Από τη φαινομενολογία στην ηθική του δώρου
19.30’-20.00’ | Ευτύχης Πυροβολάκης, 2ιδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Πατρών
Η συγχώρηση ως επιορκία: μεταξύ της γλώσσας και της εμπειρίας
20.00’-20.30’ | Σπύρος Καλτσάς, 2ρ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Paris IV-Sorbonne
Derrida και Kant: Η απορητική διάσταση του “ως εάν” και οι “συνθήκες δυνατότητας”
της υπευθυνότητας
20.30’-21.00’ | Βασιλική Τσακίρη, 2ιδάσκει φιλοσοφία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Mysterium tremendum: Kierkegaard και Derrida σε διάλογο
Παρασκευή 25 Ιανουαρίου 2013, 09.30’ – 17.00’
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: ημοκρατία, Πολιτική, Φασματικότητα
Συντονιστής: Άρης Στυλιανού, Επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας, Α.Π.Θ.
09.30’-10.00’ | Μελέτης Λάμπρου, Υποψήφιος 2ιδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών
Politique à venir: Ελευσόμενη δημοκρατία και Κομμουνισμός
10.00’-10.30’ | Γιώργος Γιαννακόπουλος, Υποψήφιος 2ιδάκτορας Τμήματος Αγγλικής Γλώσσας
και Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών
Μεταξύ ενδοβολής και ενσωμάτωσης: Η γραφή, το πένθος, και το φάντασμα στη
φιλοσοφία του Jacques Derrida
10.30’-11.00’ | Γιώργος αρεμάς, 2ρ. Κοινωνικής και Πολιτικής Θεωρίας Πανεπιστημίου Sussex,
Λέκτορας University of Indianapolis Athens-campus
Το φάντασμα της δημοκρατίας και η ηθική της στη σκέψη του Jacques Derrida
11.00’-11.30’ | Θανάσης Λάγιος, 2ρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
Marx - Derrida: Το χρέος της επανάστασης και ο φόβος του φαντάσματος
11.30’-12.00’ | 2ιάλειμμα
Ε΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Μαρξισμός, Πολιτική, Κρίση
Συντονιστής: Ευτύχης Πυροβολάκης, 2ιδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
12.00’-12.30’ | Σπύρος Μακρής, 2ρ. Πολιτικών Επιστημών
Derrida και Marx: H μαρξική θεατρολογία και ο διανοούμενος Άμλετ: Ο μαρξισμός
ως θεωρία της αποδόμησης στον 21ο αιώνα
12.30’-13.00’ | Λάμπρος Φιλίππου, Λέκτορας φιλοσοφίας, Αmerican College Κύπρου
Η εξάρθρωση του φαίνεσθαι από το φασματικό
13.00’-13.30’ | Άρης Στυλιανού, Επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας, Α.Π.Θ.
Jacques Derrida: μεταξύ ηθικής και πολιτικής;
13.30’-14.00’ | Γιάννης Στάμος, 2ρ. φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Warwick,
Τα Τέλη της Κρίσης: Κριτική και Εξορκισμός
14.00’-15.00’ | 2ιάλειμμα
ΣΤ΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Αποδόμηση & ηθική: Τέσσερις διαλέξεις στα γαλλικά
Συντονιστής: Γιάννης Πρελορέντζος, Καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
15.00’-15.30’ | Στέλιος Βιρβιδάκης, Καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών (Μ.Ι.Θ.Ε)
Aποδόμηση και μη αποδομήσιμες ηθικές έννοιες
15.30’-16.00’ | Ελένη Φιλιππάκη, διδάκτωρ φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Cambridge
Ευπάθεια και φιλοσοφική αμηχανία: H Cora Diamond και ο Jacques Derrida
περί ζώων και ηθικής
16.00’-16.30’ | Απόστολος Λαμπρόπουλος, Αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
Φιλοξενία, συγχώρεση, επί τη ευκαιρία
16.30’-17.00’ | Κωνσταντίνος Β. Πρώϊμος, 2ιδάσκει στο Πολυτεχνείο Κρήτης και στο Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Προσφιλή ερείπια. Αποδόμηση, ερμηνευτική βία και μεταφορά στο έργο της
ωριμότητας του Jacques Derrida
* Θα δοθούν τα κείμενα της εισήγησης στα ελληνικά
Παρασκευή 25 Ιανουαρίου 2013, 18.00’ – 22.00’
Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών
Auditorium Theo Angelopoulos | Σίνα 31 -106 80 Αθήνα
18.00’-19.00’ | Προβολή ντοκιμαντέρ: Τα μονοπάτια της σκέψης: Jacques Derrida
19.00’-22.00’ | Σκεπτόμενοι την κρίση μέσω του Jacques Derrida
Σύντομος χαιρετισμός Olivier Descotes, Σύμβουλος Συνεργασίας και Μορφωτικής 2ράσης,
2ιευθυντής Γαλλικού Ινστιτούτου Ελλάδος
Σύντομος χαιρετισμός καθηγητή Θεοδοσίου Πελεγρίνη, Πρύτανης Πανεπιστημίου Αθηνών
1η στρογγυλή τράπεζα
Συντονιστής | Χρήστος Γ. Λάζος, Συγγραφέας, μεταφραστής
Michel Deguy, Ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Paris 8, ποιητής
Marc Crepon, 2/ντής του Τμήματος Φιλοσοφίας της École Normale Supérieure
Σχολιασμός | Γκόλφω Μαγγίνη, Αναπληρώτρια καθηγήτρια φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
2η στρογγυλή τράπεζα
Συντονιστής | ημήτρις Βεργέτης, Ψυχαναλυτής, συγγραφέας, εκδότης περιοδικού Αληthεια.
Charles Ramond, Καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Paris 8
Pierre-Yves Quiviger, Καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Νίκαιας
Σχολιασμός | Βαγγέλης Μπιτσώρης, Συγγραφέας, μεταφραστής, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών
* Είσοδος ελεύθερη – ταυτόχρονη μετάφραση
Σάββατο 26 Ιανουαρίου 2013, 09.30’ – 15.00’
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Ζ΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Φιλία, νόμος, δημοκρατία: Το Πανεπιστήμιο Αθηνών υποδέχεται
τρεις γάλλους φιλοσόφους
Συντονιστής: Γιώργος Βέλτσος, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών
09.30’-10.00’ | Michel Deguy, Ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Paris 8, ποιητής
Η φιλία του Derrida
10.00’-10.30’ | Marc Crepon, 2ιευθυντής του Τμήματος Φιλοσοφίας της École Normale Supérieure
“Προ του νόμου”, ο Derrida ως αναγνώστης του Κάφκα
10.30’-11.00’ | Charles Ramond, Καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Paris 8
Τροχός της δημοκρατίας και Κράτη-αλήτες στον Jacques Derrida
11.00’-11.30’ | 2ιάλειμμα
* Είσοδος ελεύθερη – ταυτόχρονη μετάφραση
Η΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: ικαιοσύνη, Νόμος, Ευθύνη
Συντονιστής: Βαγγέλης Μπιτσώρης, Συγγραφέας, μεταφραστής, Πάντειον Πανεπιστήμιο Αθηνών
11.30’-12.00’ | Μυρτώ Ρήγου, Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών
“Προ του Νόμου”: Από τον Κafka στον Derrida
12.00’-12.30’ | Γιώργος Ξηροπαΐδης, Καθηγητής φιλοσοφίας Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών
Η κριτική των νόμων. Ο Derrida περί δικαίου και δικαιοσύνης
12.30’- 13.00’| Στέφανος ημητρίου, Αναπληρωτής καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου
Ιωαννίνων
Ποια έννοια ηθικής κρίσης προϋποθέτει η ηθική φιλοσοφία του Derrida;
13.00’-13.30’ | 2ιάλειμμα
Θ΄ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Αρχιτεκτονική, αρχείο, αποδόμηση
Συντονιστής: Λάμπρος Φιλίππου, Λέκτορας φιλοσοφίας, Αmerican College, Κύπρος
13.30’-14.00’ | Τάκης Κουμπής, Αρχιτέκτων, 2ιδάσκει στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών
Η ηθική διάσταση της αρχιτεκτονικής στη σκέψη του Jacques Derrida
14.00’-14.30’ | Παναγιώτης Παπαδόπουλος, 2ρ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Paris X
Η έννοια του αρχείου, μια μετακριτική
14.30’-15.00’ | Γιάννης Πρελορέντζος, Καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Όψεις της σχέσης με τον εαυτό και της σχέσης με τους άλλους στο έργο του Jacques Derrida
15.00’-15.30’ | Αριστείδης Μπαλτάς, Ομότιμος Καθηγητής φιλοσοφίας του Ε.Μ.Π.
#ικαιοσύνη και γραφή
15.30’-17.00’ 2ιάλειμμα
Ι’ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Φαρμακεία, Αποδόμηση, Ποίηση
Συντονιστής: Κωνσταντίνος Β. Πρώϊμος, 2ιδάσκει στο Πολυτεχνείο Κρήτης και το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
17.00’-17.30’ | Τζίνα Παπαλεξίου, 2ρ. Φιλοσοφίας - Επιστημονική Συνεργάτης Τομέα Φιλοσοφίας Ε.Κ.Π.Α.
Φάρμακον και διαλεκτική στην Πλάτωνος Φαρμακεία του Jacques Derrida
17.30’-18.00’ | Στέφανος Ροζάνης, Καθηγητής φιλοσοφίας Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών
Η πλατωνική φαρμακεία και η ανάγνωση του Derrida
18.00’-18.30’ | Γιώργος Βέλτσος, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών
“Che cos’è la poesia?” Ο Derrida και ο ποιητής
18.30’-19.00’ | ημήτρης ημηρούλης, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών
Η αποδόμηση του Derrida
19.00’-19.30’ | 2ιάλειμμα
Κ’ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Ψυχανάλυση, πολιτική, ηθική
Συντονιστής: Απόστολος Λαμπρόπουλος, Αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
19.30’-20.00’ | Ελένη Τζαβάρα, Ψυχολόγος - Ψυχαναλύτρια
Μετέωρο βήμα στο επέκεινα του “πέραν της αρχής της ηδονής”
20.00’-20.30’ | Χάρης Ράπτης, 2ρ. Φιλοσοφίας Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών
Ο Derrida, ο Lacan και το ερώτημα του ζώου
20.30’-21.00’ | ημήτρις Βεργέτης, Ψυχαναλυτής, 2ιευθυντής του περιοδικού Aληthεια
Συμβαντικές ρωγμές : Derrida, Badiou, Lacan
ΤΕΛΟΣ ΣΥΝΕ ΡΙΟΥ
Ζακ Ντερριντά, «Οικονομίες της κρίσης» (1983)
Μπορείτε, με αφετηρία το πεδίο σας, αλλά χωρίς να περιοριστείτε σε αυτό, να μας εκθέσετε (σε δυο
σελίδες) τί αναπαριστά για σας η ιδέα ότι ο σύγχρονος κόσμος βρίσκεται σε κρίση;
Σε πρώτο χρόνο - Όχι, αδύνατον, ιδίως σε δύο σελίδες. Είναι πολλές οι προκείμενες που θα έπρεπε να
εξεταστούν, με τη σειρά, στις ίδιες τις λέξεις της ερώτησης, σε κάθε μία από αυτές.
Σε δεύτερο χρόνο – Κι αν, πέρα από τους καλούς λόγους που μπορούμε πάντα να έχουμε για να μην
απαντούμε σε λίγες γραμμές σε μια τέτοια ερώτηση, αυτό το επιχείρημα οικονομικού τύπου πρόδιδε
ακριβώς την ουσία αυτής της «κρίσης» εδώ; Ενδεχομένως, πράγματι, δεν διαθέτουμε πλέον αξίωμα
απαντητικού τύπου, ένα λόγο αρκετά σίγουρο για τη νομιμότητά του (θεμέλιο, αξιωματική, βεβαιότητα ή
αλήθεια), που θα επέτρεπε μια απάντηση αξιωματικού τύπου, το τηλεγράφημα: «Με δυο λόγια, για να
αποκρυπτογραφήσετε την κρίση, ερευνήστε σε αυτή την κατεύθυνση, να ο μείζων κώδικας, ακολουθεί
κείμενο».
Λοιπόν τώρα, ξέρουμε. Οι κώδικες και τα προγράμματα, τα προλεγόμενα σε κάθε πιθανό λόγο περί κρίσης,
μας είναι λίγο-πολύ οικεία. Σε όλα τα «πεδία», ακριβώς: φιλοσοφία, ιστορία των πολιτισμών και των
θρησκειών, πολιτική οικονομία, γεωστρατηγική του πολέμου, ιατρική, τεχνο-επιστήμες εν γένει κ.λπ.
Ανεξάντλητα είναι τα ρητορικά μας σχήματα για το τέλος της φιλοσοφίας, για την ανικανότητα των
ανθρωπιστικών επιστημών, συμπεριλαμβανομένης της ψυχανάλυσης, να θεμελιωθούν στις θεωρίες τους και
τους θεσμούς τους, για την κάμψη των μαρξιστικών ή ανθρωπιστικών δογματισμών, και μαζί τους των
πολιτικών ή θεολογικο-πολιτικών τους μοντέλων, για την επιστροφή του θρησκευτικού, στην αινιγματική
και διασκορπισμένη δυναμική του, για τις ανεξέλεγκτες «τεχνολογικές μεταβολές» που δεν φαίνονται πλέον
σύμμετρες με αυτό που ακόμα αποκαλούμε ηθική, πολιτική, κουλτούρα, οικολογία, οικονομία, για τις
χειραγωγήσεις της «νομισματικής αστάθειας», την αδυναμία να διακρίνουμε μια πολιτική της επιστήμης
από ένα στρατιωτικό σχεδιασμό, τη 2ύση από το άλλο της, την Ευρώπη από τους άλλους της (τις Ηνωμένες
Πολιτείες, την Ιαπωνία κ.λπ.), το καινούργιο δι’ εαυτόν μιας περατής ανθρωπότητας που θα είχε εν τέλει
επίγνωση της ικανότητάς της για ριζική αυτοκαταστροφή κ.λπ. Όλα αυτά και κάποια άλλα είναι αληθινά,
βέβαια. Μας βοηθούν, όμως, να ονοματίσουμε ή να εντοπίσουμε το ολότελα μοναδικό στοιχείο του
παρόντος μας;
Σε τρίτο χρόνο – Η «κρίση», αυτή εδώ, αναταράζει μέσα στην ενδεχομενικότητά της καθεμία από τις λέξεις
που μόλις χρησιμοποίησα: το όνομα, τον τόπο, τη μοναδικότητα, το «εμείς», το παρόν, το αυτό. Είμαστε
χωρίς φωνή σε αυτό το σημείο, σε αυτήν τη στιγμή, την οξύτερη του παροξυσμού, όπου αυτή εδώ η κρίση
δεν θυμίζει καμιά άλλη προηγούμενη. Έτσι, τουλάχιστον, νομίζουμε ότι το αισθανόμαστε. Οι ερμηνείες δεν
υπολείπονται, ούτε οι αναλογίες – έχουμε αρκετές, εύστοχες αλλά ανεπαρκείς. Το κυριότερο, δεν γίνεται να
συνδεθούν μεταξύ τους: δεν υπάρχει λόγος μοναδικός ή κυρίαρχος, σύστημα, ούτε διαδικασία διαιτησίας
για να κριθεί η ενότητα ή η μοναδικότητα της εν λόγω κρίσης. Επομένως (μια και με ρωτάτε για το
υποτιθέμενο «πεδίο» μου): δεν υπάρχει φιλοσοφία της κρίσης, ούτε κρίση της φιλοσοφίας. Θα
αποτολμήσω, ευθύς, μια υπόθεση για το λόγο που η λέξη «κρίση» έχει εγκαταλείψει το φιλοσοφικό
λεξιλόγιο μετά τον Βαλερύ και τον Χούσερλ. Ιδού η πιο αβυσσαλέα κρίση, η κρίση της κρίσης: δεν υπάρχει
πλέον φιλοσοφία της κρίσης, όπου η φιλοσοφία θα ήταν ένα «πεδίο» ή μια θεμελιώδης οντολογία, ένας
λόγος ικανός να κυριαρχήσει στην πολυμορφία των «περιοχών». 2εν θα υπήρχε έτσι πλέον «κόσμος»,
ακόμη λιγότερο «σημερινός κόσμος», του οποίου ο κοινός ορίζοντας θα επέτρεπε την οριοθέτηση μιας
προσδιορίσιμης εμπειρίας και, ακολούθως, μιας ασφαλούς γνώσης (φιλοσοφικής, επιστημονικής,
οικονομικο-πολιτικής). Η πρόβλεψη μιας τέτοιας ενότητας, η ίδια η γλώσσα της, μας φαίνεται
απροσπέλαστη. Αυτό θα μας παρακινούσε να πούμε – και κάποιοι θα σκεφτούν ότι αυτό είναι το χειρότερο:
δεν υπάρχει ίσως καν «κρίση του σημερινού κόσμου». Καθώς είναι με τη σειρά της σε κρίση, η έννοια της
κρίσης θα αποτελούσε την υπογραφή του έσχατου συμπτώματος, τη σπασμωδική προσπάθεια διάσωσης
ενός «κόσμου» που δεν κατοικούμε πλέον: δεν υπάρχει πλέον οίκος,* οικονομία, οικολογία, κατοικήσιμος
τόπος στον οποίο αισθανόμαστε «σπίτι μας». Ακόμη μια προσπάθεια, μας λέει η λέξη της κρίσης - λέξη
που μας είναι πράγματι οικεία· ακόμη μια προσπάθεια να διασώσουμε το λόγο ενός «κόσμου» που δεν
μιλάμε πλέον ή που ακόμα τον μιλάμε, μερικές φορές με τρόπο ακόμα πιο φλύαρο, ωσάν σε αποικία
εκπατρισμένων.
Σε τέταρτο χρόνο – Η «κρίση» της αξίας της «κρίσης» δεν μπορεί, επομένως, να είναι μια κρίση ανάμεσα σε
άλλες. Θα ήθελα εδώ να λάβω υπόψη τους συγκεκριμένους όρους της ερώτησής σας. Εάν, όπως μόλις
υπαινίχθηκα, δεν θα έπρεπε καν να μιλάμε για κρίση, υπάρχει ωστόσο, το λέτε, η «ιδέα ότι ο σημερινός
κόσμος βρίσκεται σε κρίση».
Αυτή η «ιδέα» γνωρίζει την πιο μεγάλη εξάπλωση, έχει το θέατρό της, τη ρητορική της. Και, πράγματι,
«αναπαριστά» - όπως σωστά το θυμίζετε, κάτι για τον καθένα από «εμάς». Εμάς; Θα έπρεπε ίσως να
αναρωτηθούμε επίσης (κλασικό προαπαιτούμενο, αλλά πάντα απαραίτητο): Ποιός μιλά για κρίση; Ποιός
μιλά για κρίση πιο πολύ αυτήν τη στιγμή; Πού; Σε ποιόν; Με ποιόν τρόπο; Εν όψει ποιών αποτελεσμάτων ή
ποιών ενδιαφερόντων; Παίζοντας με ποιες «αναπαραστάσεις»; Ποιά είναι τα άτομα, οι ομάδες
συμφερόντων, οι χώρες που αρθρώνουν αυτόν το λόγο της κρίσης, επιμένουν σε αυτόν ή γαντζώνονται από
αυτόν; Πελώριο μέλημα - δεν μπορούμε παρά μόνο να δείξουμε τον πυρήνα του. Ας μείνουμε στην πιο
ασφαλή γενικότητα. Η «αναπαράσταση» της κρίσης και η ρητορική που οργανώνει έχουν πάντα
τουλάχιστον αυτόν τον σκοπό: τον προσδιορισμό, με σκοπό τον περιορισμό, μιας σοβαρότερης και πιο
ασαφούς απειλής, η οποία στην πραγματικότητα δεν έχει ούτε μορφή ούτε κανόνα. Τερατώδης απειλή, που
κρατά, όμως, την επιθυμία σε εκκρεμότητα: απειλή για την επιθυμία. Με το να την προσδιορίζουμε ως
κρίση, την τιθασεύουμε, την εξημερώνουμε, την εξουδετερώνουμε, εν ολίγοις, εντάσσουμε την απειλή σε
μια οικονομία. Οικειοποιούμαστε το Πράγμα, το άσκεφτο καθίσταται το άγνωστο προς γνώσιν, αρχίζουμε
να του δίνουμε μορφή, να διερευνάμε, να ελέγχουμε, να υπολογίζουμε, να προγραμματίζουμε. Ακυρώνουμε
ένα μέλλον.
1. Μια κρίση είναι προσωρινή, τυχαία, ακατανόητη – σε σχέση, όμως, με μια ορισμένη τάξη. Αναστατώνει
τους κανόνες, τους νόμους, τις νόρμες, αλλά μόνο για ορισμένο χρονικό διάστημα. Οφείλουμε να
υποψιαστούμε ότι αυτή η αταξία έχει επιπτώσεις σε αυτό που είναι ουσιώδες (είναι ένα ουσιώδες
ατύχημα!), αλλά χρειάζεται επίσης μια καθησυχαστική πίστη στο ρυθμό: «2εν γίνεται τίποτα (τίποτα δεν
μπορείτε να κάνετε!), αλλά δεν είναι παρά μια κρίση. Είναι πολύ σοβαρό αλλά θα περάσει». 2εν υπάρχει
κρίση χωρίς κατάληξη, ακόμα και το χειρότερο (ο θάνατος ύστερα από μια καρδιακή κρίση, ο παγκόσμιος
πόλεμος ύστερα από μια οικονομική κρίση) εξακολουθεί να παραμένει μια κατάληξη. Αυτό που λειτουργεί
καθησυχαστικά είναι ότι δεν υπάρχουν παρά μόνο δύο πιθανές λύσεις.
2. 2ιότι το αποτέλεσμα της κρίσης εμφανίζεται ως τέτοιο, και μιλάμε γι’ αυτό, εντός μιας «δυαδικής»
κατάστασης. Η απόφαση εδώ είναι βεβαίως αδύνατη, αλλά η αδυνατότητα και η αδυναμία δεν αντλούν το
«κριτικό» τους νόημα παρά μόνο από τον ορίζοντα κάποιας αναμενόμενης απόφασης. Κρίσις:1 κρίση,
επιλογή, απόφαση. Κρίση: μια στιγμή κατά την οποία η κρίσις* εμφανίζεται (είναι ή ονομάζεται) αδύνατη,
σε σχέση, όμως, με μια αναμενόμενη κρίσις*, με μια αναγκαία κρίση, επιλογή κι απόφαση μεταξύ δύο. Η
κρίση δεν είναι απλώς κάτι μη υπολογίσημο, είναι το ανυπολόγιστο ως στιγμή του υπολογισμού, το
αναποφάσιστο που εξακολουθεί να καθορίζεται ως σχέση ενός βουλητικού υποκειμένου με μια δυνατή
απόφαση, με έναν υπολογισμό με τον οποίο προτίθεται να λογαριάσει. «Προς το παρόν, ας παραδεχθούμε
την αδυναμία μας, αλλά θα έπρεπε να μπορούμε να αποφασίζουμε, να κυριαρχούμε, να
προγραμματίζουμε», κ.λπ. Παράδοξη αποποίηση, βουλησιαρχικός σπασμός, που μπορεί να φτάσει μέχρι το
σημείο να καταστεί ο τέτανος μιας κουλτούρας. Αυτός ο διπλός λόγος αφήνει χώρο σε όλων των ειδών τις
πανουργίες. Αλλά η διττή του διάσταση, οι αφοπλιστικές στρατηγικές του ή χειρονομίες του δεν είναι
δυνατές παρά μόνο σε έναν «κόσμο» που ρυθμίζεται από τις αξίες της κρίσης, της βούλησης, της απόφασης,
της τεχνο-επιστημονικής διαύγειας. Ικανότητα, βουλησιαρχία, γνώση και τεχνογνωσία, κυριαρχία του
υποκειμένου επί των σημερινών ζητημάτων, παραγωγισμός [productivisme], εν ολίγοις, ολόκληρη η τεχνο-
μεταφυσική μοντερνικότητα έξω από την οποία δεν θα είχε κανένα νόημα να μιλάμε για «κρίση».
Σε έκτο χρόνο – Η μοντερνικότητα του λόγου-της-κρίσης θα μπορούσε να είναι, επομένως, δυτική. Τελείως,
αλλά σύμφωνα με μια παράδοξη λογική. Αυτή η λογική δεν αποδεικνύει πράγματι ούτε την ενότητα, ούτε
την ύπαρξη της 2ύσης. Η κρίση, ό,τι ονομάζετε έτσι, «αναπαριστά» ένα τυχαίο συμβάν της 2ύσης, αυτό
που συμβαίνει σ’ αυτήν, στο υποκείμενό της. Όμως ένα ουσιώδες τυχαίο συμβάν που απαιτεί από την πλευρά
του την επιστήμη, τη συνείδηση και τη βούληση, εξωθώντας, εν τέλει, τη 2ύση σε μια περισυλλογή εαυτού,
που ίσως δεν έχει λάβει ποτέ χώρα.
Πρόκειται πράγματι για την «ενότητα» της 2ύσης και της λεγόμενης δυτικής φιλοσοφίας: υπήρξε άραγε
αυστηρά ποτέ κάποια τέτοια «ενότητα»; Το ερώτημα αυτό δεν εμποδίζει το λόγο της κρίσης να επιστρέφει
ή να αναφέρεται σε αυτό το δυτικό σχέδιο και υποκείμενο. Όπως και στον παροξυσμό του. Aυτό ακόμη κι
1 Ελληνικά στο κείμενο.
αν τα συμφέροντα πολλών δυτικών υπο-συνόλων είναι σε πόλεμο ή επιχειρούν να διευθετήσουν κατά
διαφορετικό τρόπο τις κρίσιμες συνέπειες του ανταγωνισμού. Λέγοντας «κρίση», επικαλούμαστε το
υποκείμενο της Ευρώπης, το ανακαλούμε στον εαυτό του, στην ενότητά του, στην «ελευθερία» του, όπως
έκανε ο Βαλερύ στο τέλος του Η κρίση του Πνεύματος (1919), τη στιγμή που μιλάει ακριβώς για το
«Ευρωπαϊκό πνεύμα» και για μια «diminutio capitis της Ευρώπης».
Αυτό ήταν πριν από την κρίση του 29. Μετέπειτα, στα χρόνια του 30, αυτό που ονομάζεται έκτοτε Η
Κρίση… του Χούσερλ μιλά επίσης για την «κρίση της ευρωπαϊκής ανθρωπότητας», την «κρίση των
ευρωπαϊκών επιστημών» κι αυτό για άλλη μια φορά από την άποψη της υπερβατολογικής ελευθερίας του
υποκειμένου: αποφασιστική επιστροφή στο ξεχασμένο νόημα και το κρυμμένο θεμέλιο της τεχνο-
επιστημονικής αντικειμενικότητας, συνειδητοποίηση, επανενεργοποίηση της καταγωγής, αφύπνιση,
ουσιωδώς βουλησιαρχική Selbstbesinnung. Πρόκειται για τη σωτηρία της φιλοσοφίας, της οποίας η
καθολικότητα αναγγέλλεται πάντα μέσα από την καταγωγή και το τέλος* του ευρωπαϊκού Λόγου. Αλλά
μόλις κάποιος διερευνήσει ή υπερβεί αυτό το αξιωματικό μόρφωμα (υποκείμενο/αντικείμενο, κρίση,
απόφαση, βούληση, συνείδηση, ικανότητα), τότε το πλέον ανησυχητικό του Πράγματος δεν εμφανίζεται
πια σε μια σκηνή της κρίσης. Μου φαίνεται συνεπώς ότι ο Χάιντεγκερ, για παράδειγμα, ακόμη κι αν τη
χρησιμοποιούσε, δεν θα είχε δώσει ποτέ έμφαση στη λέξη «κρίση» - κάποτε την επανεισάγουν λαθραία οι
μεταφραστές του. Ό,τι διαβάζουμε σε αυτά τα «μεγάλα κείμενα», το αποκρυπτογραφούμε επίσης στον
πολιτικό λόγο των δυτικών δημοκρατιών. Αυτός ο λόγος προσπαθεί απελπισμένα να εντοπίσει την κρίση σε
ένα ή δύο τομείς. Αν δεν βρίσκεται «στο κεφάλι σας», είναι ανέκκλητα οικονομική. Και παρά την ουσιώδη
αδυναμία ή ανικανότητα που θα εμπόδιζε την υπέρβασή της προς το παρόν (διότι τα ελατήρια της κρίσης θα
μπορούσαν να ήταν αμιγώς οικονομικά, μόνο αν η οικονομία ήταν μια αυστηρά προσδιορίσιμη περιοχή –
και δεν είναι), η απορρύθμιση θα διορθωνόταν ακόμη, κατά τρόπο αξιωματικό, από μια τεχνογνωσία, την
κρίση, τη βούληση, την απόφαση. Εκτός αυτού, μέσα στα ασαφή όρια της οικονομίας, η λεγόμενη
παγκόσμια κρίση σηματοδοτεί, ίσως, μια ισχυρή κίνηση αυτορρύθμισης του παγκόσμιου καπιταλισμού.
Παραπέμπω, στο σημείο αυτό, στον τίτλο του άρθρου του Claude Julien, «Τα οφέλη της κρίσης» (Monde
diplomatique, Ιούλιος 1983). Είτε πετύχει, είτε όχι, η οικονομία αυτής της αυτορύθμισης καθοδηγεί ως ένα
βαθμό, όλες τις χειρονομίες «προκειμένου να βγούμε από την κρίση» ακόμη κι αν αυτές οι χειρονομίες μας
επιτρέπουν να προαισθανθούμε μια άλλη λογική, ένα πέραν της οικονομικής κρίσης: επί παραδείγματι,
συνθήματα, όπως «η πολιτική ενάντια στον οικονομισμό, ειδικά στην μονεταριστική του μορφή» ή
«πολιτισμός προκειμένου να βγούμε από την κρίση». 2εν μπορούμε άραγε να μεταθέσουμε σε όλα τα
«πεδία» αυτόν τον παράδοξο υπολογισμό, αυτή την οικονομία των «οφελών της κρίσης»; 2ευτερεύοντα
οφέλη, αναμφίβολα, αλλά πάντα καλοδεχούμενα. Προκειμένου να κρατήσουμε σε κάποια απόσταση,
προκειμένου να διατηρήσουμε σε εκκρεμότητα κάτι πιο μακρινό ή υπερβολικά κοντινό, κάτι ταυτόχρονα
πιο παλιό και πιο νέο από την κρίση, πιο τρομακτικό αλλά και πιο προκλητικό, για να μην πω πιο
ενδιαφέρον.
Jacques Derrida, « Economies de la crise », La Quinzaine littéraire, no 399, Αύγουστος 1983, σσ. 4-5.
Ευχαριστούμε τον κ. Maurice Nadeau, δ/ντή του περιοδικού La Quinzaine littéraire, για την άδεια που μας
παραχώρησε να μεταφράσουμε και να δημοσιεύσουμε το παρόν κείμενο.
Μετάφραση: Κωνσταντίνος Ηροδότου
Επιμέλεια: Γεράσιμος Κακολύρης
Παράλληλη καλλιτεχνική δράση | «Η μεταφορά του τυφλού»
Εικαστικός | Γεωργία Σαγρή, Επιμέλεια | Σωζήτα Γκουντούνα
http://outoftheboxintermedia.org
ιοργάνωση συνεδρίου
Τομέας φιλοσοφίας, Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας, ΕΚΠΑ
Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος
Χώρος διεξαγωγής συνεδρίου:
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Κεντρικό κτήριο, Νέο Αμφιθέατρο Άλκης Αργυριάδης | Πανεπιστημίου 30 -106 79 Αθήνα
http://derridaconferenceathensuniversity.wordpress.com, www.ppp.uoa.gr
Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών
Auditorium Theo Angelopoulos | Σίνα 31 -106 80 Αθήνα - 210 33 98 600 | www.ifa.gr
No comments:
Post a Comment